İsmayıl Zeynallı
Qarabağ döyüşləri və qazanılan qələbə, mediadakı türklük və Güney Azərbaycan vurğuları, Türkiyə ilə əlaqələrin müstəqillikdən bəri ən yüksək olduğu dövrə gəlməyimiz, Türk Dövlətləri Təşkilatının önəminin artması ölkədə millətçiliyi həm daha da populyarlaşdırmış, həm də ən çox müzakirə olunan mövzulardan birinə çevirmişdir. Bu müzakirələrdə onun yaxşı və ya pis, qarşısıalınmaz reallıq və ya mübarizə aparılmalı bir insan uydurması olduğu ilə bağlı fikir alış-verişləri böyük yer tutsa da, son zamanlar adını çəkəcəyim terminlərin qarşılaşdırmasını da eşitməkdə və görməkdəyik: Millət yoxsa milliyyət, millətçilik ya milliyyətçilik, vətəndaş millətçiliyi yoxsa etnik millətçilik. Bu ifadələr son vaxtlar gördüyümüz ən çox təkrarlanan kateqoriyalara çevrilib, siyasətçilərdən tutmuş videobloggerlərə, intellektuallardan universitet auditoriyalarına qədər millətçiliyin bu yöndə çeşidləndirilməsi zamanı təyini ifadələr olaraq qəbul edilib. Bu yazı millətçiliyin vətəndaş və etnik deyə ayrılan və qarşılaşdırılan növlərinə bir daha baxacaq və onları akademik, ideoloji və siyasi kontekstdən analiz ediləcək.
Yazının ilk hissəsində bu sahədə araşdırmalarının ən önəmli klassiklərindən Hans Kohnun vətəndaş və etnik kateqoriyalaşdırmasından bəhs olunacaq və bu kateqoriyaların işlək olub-olmaması analizi ediləcək. Yazının ikinci hissəsində Məhəmməd Əmin Rəsulzadə tərəfindən irəli sürülən millətçilik və milliyyətçilik arasındakı iddia edilən fərqlərə baxılacaq və ideoloji aspektdən müzakirəsi aparılacaq. Yazının üçüncü hissəsində isə etnik millətçiliyin müasir Azərbaycan Respublikası üçün zərərli, ancaq vətəndaş millətçiliyinin xeyirli olması haqqında iddia və arqumentlər nəzərdən keçiriləcək.
Vətəndaş və etnik millətçilik bölgüsü:
Millətin Staatsnation and Kulturnation növlərinə ayrıldığı iddiası alman tarixçisi Fridrix Mayneke hələ 20-ci əsrin əvvəllərində irəli sürülsə də, bu kriteriyaları ən çox məşhurlaşdıranlardan biri Hans Kohn olmuşdur. Kohn İkinci Dünya Müharibəsinin sonlarında (1944) yazdığı “Millətçilik düşüncəsi: onun tarixi və kökləri” kitabında millətçiliyin sivil (məqalədə sivil və vətəndaş sözləri sinonim olaraq işlədiləcək) və etnik bölgüsünü coğrafi əsasda sinifləndirmiş, birincisinin Qərb, digərinin isə Şərqə məxsus olduğunu qeyd etmişdir. Ancaq Kohnla başlayan və ondan sonra daha çox məşhurlaşan bu bölgü coğrafi olmaqla yekunlaşmamış, həm də millətçiliyin hər bir növünə özünəməxsus dəyərlərin də əlavə edilməsi ilə tamamlanmışdır.
Kohn Qərbdə vətəndaş millətçiliyin siyasi nəticə olduğunu, dövlətlərin formalaşdıqdan sonra və ya onlarla eyni vaxtda baş verdiyini iddia edirdi. Şərqdə, daha dəqiq desək, Şərqi və Mərkəzi Avropada, Asiyada və dünyanın digər nöqtələrində isə bu tam əksinə mövcud dövlət sərhədlərinə etiraz olaraq başlamışdı.
Kohn sivil-Qərb və etnik-Şərq millətçiliyi bölgüsünə bu xarakteristikaları da əlavə edirdi: Qərbdəki vətəndaş millətçiliyi artıq mövcud olan siyasi reallıq içərisində millət qurmaq mübarizəsidir, keçmişlə bağlı daha az duyğusal olub bu günə bağlıdır, sosial və siyasi faktorların məhsuludur. Bundan əlavə, bu növ millətçilik fərdi azadlıq, rasional kosmopolitanlıq anlayışlarını da içərisində ehtiva edən vətəndaşlıq kimliyi üzərində inşa edilib. Kohn millətçiliyin bu növünə nümunə kimi İsveçrə, Böyük Britaniya, Niderland, Fransa və ABŞ-ni göstərir. Əksinə, digər, demək olar ki, bütün ölkələrə aid olan Şərq-Etnik millətçiliyi isə kültürdən qaynaqlanıb dövlət qurmağı arzu edir, Qərbi isə özünə nümunə kimi görür. Keçmişin daimi vurğulanması onun diskursunda başlıca yeri tutur.
Ümumilikdə, Kohnun Qərb-Şərq və ya vətəndaş-etnik millətçilik bölgüsü uyğun olaraq yaxşı və pis olmaqla millətçilikləri iki sərt şəkildə bir-birindən fərqlənən növə ayırır. Bu klassik sinifləndirmə daha sonra Ernest Gelner və Maykl İqnatiyef kimi alimlər tərəfindən də mənimsənmişdir. Gelner ona ən böyük şöhrəti qazandıran “Millət və Millətçilik” kitabında millətçiliyi müxtəlif növlərə ayırarkən bu məşhur bölgüdən yararlanmışdı. Eyni zamanda İqnatiyef də qərbdəki sivil millətçiliyin mədəni burjuaziyaya, şərqdəki etnik olanın isə savadsız kütlələrə məxsus olduğunu söyləmiş, birincisini fərdlərin azad siyasi seçimi ilə əlaqələndirərkən, ikincisini seçim haqqını fərddən alıb topluma verməsinə görə qeyri-liberal olmaqda ittiham etmişdir.
Etnik və vətəndaş(sivil) bölgüsü daha sonra yenə də fərqli adlarla Şərqi və Qərbi, alman və ya fransız olmaqla davam etdirildi. İstər siyasi arenada, istərsə də bu sahədə olan araşdırmalarda bu terminlərdən tez-tez istifadə edilməsinə baxmayaraq, sonrakı illərdə özünə xeyli tənqid də qazanmışdır.
Analitik qarma-qarışıqlıq:
Amerikalı sosioloq Rocers Brubeyker Kohnun bölgüsündəki analitik qarma-qarışıqlığı başlıca problem olaraq görürdü. İlk olaraq sual qoyulur ki, etnik və ya sivil dedikdə nəyi başa düşürük. Burada Brubeyker mümkün variantları təqdim və təhlil edir.
Birincisi etnik dedikdə əsas aidlik şərtlərinin ortaq qan, eyni əcdadlardan gəlmək və genetik “saflıq” olduğu nəzərdə tutula bilər: xüsusilə də etnik millətçilərə, əsasən, bu arqumentlərlə hücum edildiyini nəzərə almalıyıq. Brubeykerin dediyi kimi belə olan halda avtomatik olaraq kültürü deyil qanı öncəlik əsas götürən etnik anlayışına çox az millət daxil olacaq. Burada millətçilərin qan bağlılığı ilə əlaqəli iddialarının yanlış olması nəzərdə tutulmur, Entoni Smitin də qeyd etdiyi kimi artıq millətçilərin milli ortaqlıq anlayışında vurğuladıqları amillər əksər nümunələrdə dil və ya kültür olduğu üçün bu tərzdə etnik millətçilik digərindən qat-qat az olacaq. Digər böyük əksəriyyəti özündə ehtiva edən sivil-vətəndaş millətçiliyi anlayışı isə, demək olar, elə ümumi millətçilik demək olduğu üçün əvvəlinə hər hansısa təyin əlavə etmək mənasızlaşacaq. İkincisi, etnik dedikdə kültürəl kimliyi nəzərdə tutsaq, bu zaman bütün millətçiliklər bu elementə sahib olmuş olacaq. Bu barədə daha ətraflı növbəti abzasda sivil-vətəndaş kimliyi üzərində qurulmuş millətçilik barədə danışarkən daha ətraflı müzakirə ediləcək.
Etnikliyə verilən tərifdə olduğu kimi sivil kimlik də bir formul ilə izah olunmur, ancaq daha çox üzərində dayanılan 19-cu əsrdə Fransanın Almaniyaya qarşı Elzas və Lotaringiya əraziləri üçün irəli sürdükləri arqumentlər və Ernest Renanın məşhur “Millət nədir?” məqaləsidir. Fransanın arqumentləri almanların dil və kültür əsaslı ərazi iddialarına qarşı əhalinin şəxsi seçimlərinin daha əhəmiyyətli olması idi. Bu ənənəni əsas götürən vətəndaş millətçiliyi konseptində üzvlük tamamilə fərdin seçimi əsasında, könüllü və heç bir kültürəl və ya mənşə fərqi olmadan sırf siyasi qərar olmalı idi. Kohnun verdiyi sivil-Qərbin İngiltərə, ABŞ, İsveçrə, Fransa və Niderland nümunələrinin nə qədər kültür anlayışına yad olması xeyli sual doğurur. Ən azından vətəndaşlığa üzvlük üçün tələb edilən dil bilikləri və ya ictimai normalara uyğunlaşmaq üçün tələb edilən həmin ölkələrdə minimum yaşamaq müddəti bu növ millətçiliyin də kültürdən tam azad olmadığını göstərir. Digər tərəfdən bəzi araşdırmaçılara görə, vətəndaş millətçiliyinin özünün belə təkcə siyasi inanclarla əlaqəli deyil və hətta tez-tez nümunə gətirilən Renan belə millətin bir parçası olmaq üçün lazım olan həmrəyliyin “keçmişdə qurban verdiklərimiz və gələcəkdə qurban verməyə hazır olduqlarımız”dan yarandığını deyirdi. Bu mənada keçmişin ortaqlığını vacib görən, kültürü inkar etməyən və tamamilə könüllülük prinsipinə dayanan sivil millət tərifi isə artıq qeyd etdiyimiz kimi əksər millət və millətçiliklərə uyğun gələrək, çox az istisnanı kənarında saxlayacaq.
Beləliklə, Brubeyker millətçiliyin bu iki növündən hər hansına birinə geniş izah versək, digərinə çox az nümunə qalacağını söyləyirdi. Və ya əksinə, hər iki millətçilik növünün ən ekstrim variantlarını yalnız qarşı-qarşıya qoysaq, boşluqdan orta bir kateqoriya yaratmış olacağıq. Belə olduqda bu bölgünün səmərəliliyi olmayacaq.
Sivil millət ideallaşdırılması:
Millətçiliklərin etnik və ya sivilə aid olmasını müəyyən etməyin yaratdığı çətinlikdən əlavə Kohnun və ondan təsirlənən araşdırmaçıların bu bölgülərə uyğun etdikləri dəyər mühakimələri də xeyli problemlidir.
Birinci sual yaradacaq məqam budur ki, qərb və ya vətəndaş millətçiliklərinin şərqdəkindən fərqli olaraq demokratiyaya daha açıq olduğu, fərdi və qrup azadlıqlarına önəm verdiyi iddia edilir. Taras Kuzio məqaləsində bu iddiada həddindən artıq ümumiləşdirmə edildiyini düşünür və bir çox arqumentlə Kohnun fikirlərinə qarşı çıxır. Bir tərəfdən ideal Qərbin müstəmləkəçilik siyasətləri, daxildə irlandlar, basklar, katalonlar və yerli hindularla olan etnik ayrıseçkiliyi və ya ayrıseçkilik keçmişi görməzdən gəlinir, digər tərəfdən Şərqdə Çexoslovakiyanın müharibələrarası illərdəki demokratikliyi, Finlandiyada Snellmanın mülayim millətçiliyi nümunələrinə heç toxunulmur. İkincisi, Kohnun qeyd etdiyi Qərb ölkələrindən qadınlara seçmək və seçilmək hüququ ən tez 1919-cu ildə Hollandiyada verildiyi halda, eyni ildə və daha öncə qadınları da demokratik idarəetməyə daxil edə bilən onlarla Şərq-etnik millətçilik nümunəsi göstərmək mümkündür.
Bu bölgünün təsviri olmasından əlavə normativliyi onun xüsusilə Qərbli olmayan millətçilik araşdırmaçıları tərəfindən neo-orientalist olmaqda ittiham edilməsi ilə nəticələndi. Belə ki, artıq dövlətini qurmuş və koloniyaları ilə zənginləşmiş Qərbin rasional, liberal və fərdə önəm verən vətəndaş millətçiliyinə qarşı, Şərqdə olan, əsasən, anti-kolonial millətçilik emosionallıq və şiddətə meyillilik kimi xüsusiyyətləri ilə şeytanlaşdırılırdı. Beləliklə, Kohnun millətçilik bölgüsü təkcə biri yaxşı, digəri pis dəyər mühakiməsinin edilməsi ilə bitmir, həm də “bizim və onların” düşüncəsinin məntiqi sonluğu hesab edilirdi. Yael Tamir etnik-sivil bölgüsündəki başlıca problem olaraq bunu görürdü: bir tərəfdən şərqdə yarana biləcək bütün millətçiliklər müharibələr, soyqırımlar, azlıq hüquqlarının şiddətli basdırılması və ya digər mənfilərlə əlaqləndirilir, digər tərəfdən Qərbin millətçiliyinə məxsus etnik tərəflər inkar edilir, onun yol aldığı və ala biləcəyi yerli xalqların qətliamı, anti-semitizm, anti-İslam tərəfləri görməzdən gəlinir.
Sivil və etnik qarşıdurması:
Digər tərəfdən bir çox araşdırmaçılar vətəndaş millətçiliyini etnik millətçiliyin rəqibi kimi yox, onun davamı hesab edirlər. O zaman ki etnik millətçilik bir ölkədə oturuşur və banallaşır, adi həyatın bir hissəsinə çevrilir, orada artıq heç bir şüar və ya dövlət siyasəti millətçilik kimi səslənmir. Məsələn, müasir Amerikada qeyri-ingilis dillilərə qarşı açıq dövlət ayrıseçkiliyi görülməyə bilər, ancaq yarandığı dövrdəki 40 faizdən indiki 87 faizə qalxmasındakı səbəbin arxasında yerli xalqların, fransız və digər dillilərin sıxışdırılması faktı dayandığını düşünmək məntiqlidir. Yael Tamir buna görə də millətlərin yenidən siyasi səhnənin aparıcısına çevrildiyi zamanlarda Kohnun etnik adlandırdığı millətçiliyin hətta Qərb nümunələrində belə kütlələri səfərbər edən ən böyük qüvvə olduğuna inanır. Bu proses siyasi böhranlar zamanı yenidən ortaya çıxır. Taras Kuzio isə ümumiyyətlə sivil millətçilik anlayışının mif olduğuna və burada etnik simvolika, dil və tarixi hekayənin hər zaman rol oynadığını iddia edir. Nümunə olaraq Amerikada və Britaniyada anqlo-saksonluğun kültürəl üstünlüyünü təmin edəcəyi 1960-cı illərə qədər etnik-irqi əsaslı hüquqi ayrıseçkiliyini, Fransada milli azlıqların dillərinin sıxışdırılıb aradan çıxarılmasını, İsveçrə kimliyinin formalaşmasında İsveçrə almanlarının tarixi hekayəsinin seçilməsini göstərir. Ancaq buradakı analitik qarışıqlıqlardan ən böyüyü dövlət tərəfindən dominantlaşdırılan dil, simvolika və etnosun tarixinin siyasi yoxsa etnik məqsədli olduğunun müəyyən edilməsidir. Məsələn, liberal-sivil millətçiliyin ilk ideya müəlliflərindən hesab edilən Con Stüart Mill belə kiçik millətlərin titulyar millətin dili qarşılığında öz dillərini unutmalarının və böyük olana assimilyasiya olmalarının onlara və dövlətə xeyirli olacağını bildirirdi. Hər bir ehtimalda bu bir və ya bir neçə etnosun dominant etməklə nəticələnir, sivil və ya vətəndaşlıq dəyərlərini əsas tutan millətçilik heç də etniklikdən azad ola bilmir.
Ümumiyyətlə, Kohnun bölgüsündə ilk olaraq analitik qarışıqlığı, etnik və sivil millətə verilən təriflərin bir-birini qarşılıqlı inkar etmədiyini müzakirə etdik. Daha sonra sivil-vətəndaş millətçiliyinin daha rasional, demokratik və sülhsevər olduğu fikrini sorğuladıq. Üçüncüsü, vətəndaş millətçiliyinin etnik elementlərsiz mövcudluğu iddiasını müzakirə etdik. Ancaq yenə də fərqli ölkələr nümunələrində bir qisminin etnik, digərinin siyasi faktorlara daha çox önəm verdiyi açıq aydındır. Məsələn, Amerikan kimliyində etnik anqlo-saksonluq rol oynasa belə, ən azından dövlət üçün vətəndaşlığı itirməklə amerikanlığı itirmək eyni mənaya gəlir. Ancaq digər bir çox ölkələrdə hətta vətəndaşı olmayan ancaq etnik bağlılığın mövcud olduğu insanlar belə dövlətin qayğısından yararlana bilir. Sadəcə olaraq etnik və ya vətəndaşlıq amillərinin millətçiliklərin müxtəlif dövrlərində fərqli yer tutduğu, coğrafiyasından asılı olmayaraq, əsasən, siyasi-praqmatik qərarlarla bir-birini əvəz etdiyi və hər zaman sivil kimliyin dominant etnik elemenləri də mənimsədiyi görülür.
Növbəti hissədə ideoloji olaraq türk (Azərbaycan) millətçiliyinin sivil və ya etnik təriflərə daha çox uyğun gəlməsi və Rəsulzadənin millət-milliyyət terminləri haqqında danışılacaq.
İdeologiyada vətəndaş və etnik millətçilik bölgüsü:
Türk millətçiliyinin ideoloji proqramı sistematik şəkkildə ilk dəfə Ziya Göyalp tərəfindən yazılmışdır. Ziya Göyalp “Türkçülüyün əsasları” kitabının başlanğıcını millət sözünün tərifinə həsr edir. Burada Göyalp bir çox etnik millətçilik ittihamlarına qarşı millətin formalaşmasında irqin və qövmün rolunu və ya bioloji amilləri vacib hesab etmir. Əlavə olaraq, Göyalp coğrafiyanın və dinin də təkcə millət formalaşdırmaqda kifayət etməyəcəyini iddia edir. Son olaraq, sivil millətçilik üçün vacib hesab edilən iki məqama da toxunulur.
Birincisi, Göyalp osmanlıçılara qarşı buradakı bütün vətəndaşların bir millət olmadığını deyir. Xüsusilə imperiya anlayışı özündə bir çox millətləri idarə edən siyasi qurum mənasını bildirdiyi üçün imperiya vətəndaşlarının da eyni millətə aidliyi iddiası Göyalp tərəfindən müsbət qarşılanmamışdır. İkincisi, Göyalp fərdiyyətçilərin millətin seçimlə olduğu düşüncəsini də qəbul etmir. Göyalp düşünür ki, fərdin xoşbəxtliyi onun tərbiyəsini aldığı toplumun içində yaşamaqla əldə edilə bilər. Son olaraq, Göyalpa görə, “millət dil, din, əxlaq və bütün gözəl sənətlər-estetika baxımından ortaq olan, yəni eyni tərbiyəni görmüş fərdlərdən ibarət bir zümrədir”.
Göyalpın dil, din və kültür elementlərinə əsaslanan millət anlayışı xüsusilə müstəqillikdən öncəki dövrdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və başqa türk millətçilərinin də ortaq fikri idi. Ən azından yeni yaranacaq dövlətlərin sərhəd müzakirələri həmin coğrafiyadakı demoqrafik vəziyyətə, yəni kimin hansı millətə aid olması ideyası ətrafında aparılırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yeni qurulacaq Azərbaycan Cümhuriyyətini hər hansısa bir tarixi dövlətin davamı olaraq yox, müstəqilliyə layiqliyini düşündüyü millətin öz müqəddəratını təyin etməsinin nəticəsi olaraq görürdü. Təbii ki, bu millət nə coğrafi əsaslarla qafqazlı kimi müəyyən edilməmişdi, nə vətəndaşlıq əsasında “rusiyalı” olaraq adlandırılmamışdı, nə də din və ya məzhəbə dayanaraq iranlı kimliyi qurulmamışdı. Hətta Rəsulzadə pan-slavizmlə müqayisə apararkən soy birliyini belə millət-dövlət qurmaq üçün kifayət hesab etməmiş, “kültür birliyi, iqtisadi gəlir, çıxarlar, coğrafiya” kimi anlayışlardan ötrü ayrı türk ellərinin ayrı millətlər formalaşdırdığı və ayrı dövlətləri qurulmalı olduğuna inanmışdır.
Bəs Rəsulzadə üçün onun mənsub olduğu millətə kimlər və hansı əsaslarla aid idilər? O, “Azərbaycanın paytaxtı” məqaləsində Azərbaycanın mərkəzinin Təbriz olduğunu, ancaq Bakının nəinki Cümhuriyyəti, bütün Azərbaycan coğrafiyasının mühüm şəhəri olacağını yazırdı. Məqalədə dəfələrlə Şimali Azərbaycan, Azərbaycan türkləri kimi ifadələrdən istifadə olunur, bu da Rəsulzadənin millət anlayışının cümhuriyyət sərhədlərindən böyük olduğunu göstərən işarələr hesab edilə bilər. “İran və biz” məqaləsində Rəsulzadə Azərbaycan sözünün artıq coğrafi yox, qövmi mənada işlədildiyini yazır və əlavə edirdi: “Biz kəndimizi Azərbaycan dili ilə (ki türkcənin bir növüdür) mütəkəllum məxsus bir qövm ədd edəriz”. Belə ki, Rəsulzadə üçün dil əsas təyinedici faktor sayıla bilər. Rəsulzadənin bu mövzuda ən maraqlı məqaləsi əslində “Azərbaycan və İran” sayılmalıdır. Türk kimliyini “qövm”, Azərbaycan kimliyini isə “millət” adlandırır, ikincisinin birinciyə daxil bir qrup hesab edir. Azərbaycan milləti ifadəsinin uyğunluğu və bura kimlərin aid olması barədə danışarkən Rəsulzadə: “İrəvan, Gəncə və Bakı quberniyalarındakı ətrak ilə Ərdəbil, Marağa, Xalxal, Təbriz və Qaracadağdakı ətrakın bir-birilərindən nə ilə ayrıldığını fərq edəmiyoram”, – deyirdi. Buradakı adət, dil, ənənə və məzhəb ortaqlığını vacib hesab edirdi.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 1952-ci ildə Ankarada yayımlanan “Millətçilik-patriotizm” məqaləsi vətəndaş millətçiliyini müdafiə edənlər tərəfindən ən çox həvəslə paylaşılan nəzəriyyələrdən biridir. Rəsulzadə bu məqaləsində milliyyət və millət, miliyyətçilik və millətçilik terminlərini fərqləndirir. Rəsulzadə milliyyətin etnik əsaslara dayandığını və gələcəkdə millət olmağı arzu etdiyini yazır. Millət isə artıq siyasi şüur qazanmış milliyyətdir. Digər terminlərlə bağlı Rəsulzadə millətçiliyin yaxşı patriotizm, milliyyətçiliyin isə pis nasyonalizm olduğunu, özünün və Azərbaycan mübarizəsi aparanların birinci kateqoriyaya aid olduğunu (təbii ki) iddia edirdi. Hans Kohnun bölgüsü ilə müqayisə aparsaq, Rəsulzadənin millət termini sivil millətə, milliyyət termini isə etnik millətə uyğun gəlir.
Bu məqalə ilk başda milliyyətçilik fikrinə qarşı vətənpərvərliyi müdafiə etsə də, bir neçə məqamın nəzərə alınmasına ehtiyac olduğunu düşünürəm. İlk növbədə, bu məqalə ikinci dünya müharibəsindən sonra yazılıb və Rəsulzadə ideoloq olmaqdan daha çox siyasətçi idi. Təbii ki, ikinci dünya müharibəsindən sonra həm nasist Almaniyası şoku, həm də anti-kolonial mübarizələrin başlamasına görə qərbdə “nasyonalizm”-milliyyətçilik şüarları ilə qərbdə tərəfdaş qazanmaq daha çətin ola bilərdi. İkinci növbədə Rəsulzadə hələ bu yazısından 6 ay öncə yenə Ankarada çap etdiyi “Milli təsanüd” məqaləsini “madam ki, milliyyətçiyik” deyə bitirirdi.
Burada Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bütün siyasi və ictimai fəaliyyəti boyunca eyni ideologiya və düşüncəni daşıdığı qətiyyən iddia edilmir. Rəsulzadənin etnik milliyyət anlayışına öncəki nümunələrdə təriflərlə güney azərbaycanlıların da daxil olduğunu düşünsək, onun nəzəriyyəsinə görə sivil millətə çevrilməsi prosesi yenə də yarım qalmış hesab edilə bilər. Sadəcə Rəsulzadənin altı ay öncə “milliyyətçi” olduğunu deməsi, etnik milliyyətin məqalə yazılan 1952-ci ildə hələ sivil millətə çevirilməməsi (Rəsulzadə terminləri ilə ifadə etsək) bu nəzəriyyənin ideoloji olmasından daha çox, siyasi olduğunu düşünməyimizə əsas verə bilər.
Azərbaycanda vətəndaş və etnik millətçilik:
Vətəndaş millətçiliyinin Azərbaycan siyasi diskursunda son illərdə aktivləşdiyini söyləyə bilərik. Bir tərəfdən Rəsulzadənin yuxarıda qeyd edilən məqaləsi istinad göstərilir, digər tərəfdən eyni zamanda həm millətçi kütlə, həm də Avropaya müraciət etmək istəyən siyasətçilər bu ideologiya üzərindən problemləri qabardıb həll yolları təklif edirlər. 2016-cı ildə olan referendumu da bu məntiqin davamı olaraq Konstitusiyada “milliyyət” və “milli mənsubiyyət” sözləri “etnik mənsubiyyət” sözləri ilə əvəz edildi. Bunun Azərbaycan vətəndaşlarının milli mənsubiyyətlərinin eyni olacağı fikrini dəstəkləmək məqsədi daşıdığı düşünülə bilər.
Məqalənin ilk hissəsində artıq Kohnun etnik və sivil millətçilik qarşıdurmasında birinciyə aid edilən mənfi xüsusiyyətləri müzakirə etdik. Bu hissədə isə Azərbaycanda vətəndaş millətçiliyi perpektivindən etnik millətçiliklə əlaqədar qaralamaları müzakirə edəcəyik.
- Etnik millətçilik eksklüziv (ayıran), vətəndaş millətçiliyi inklüzivdir (birləşdirəndir).
Qeyd edilən arqumentlər arasında ən başlıcasını bu tutur. İddia budur ki, biz əgər millət olaraq özümüzə türk və ya Azərbaycan türkü desək və ya bunu vurğuıasaq, ölkədəki milli azlıqları daxil etməyərək daha çox insanı özümüzdən ayırmış olacağıq.
İlk olaraq millət qavramını analiz etdiyimizdə burada “biz və onlar” düşüncəsinin əsas təşkil etdiyini görərik. Əgər millət hamıdırsa, demək ki, heç kim əslində millət deyil. Əgər bütün insanlar bizimlə eyni millətdirsə, deməli, artıq millət yoxdur, sadəcə insanlar var. Vətəndaş millətçiliyi özü də sərhədlərini qoyur. Bu sərhədlər içərisinə Azərbaycan vətəndaşı olan 10 milyon insan aiddirsə, Azərbaycan vətəndaşı olmayan qonşu ölkələrdə milli azlıq kimi yaşayan milyonlarla insanı özündən kənarda tutur. Əlavə olaraq vətəndaş millətçiliyinə görə diaspora da artıq millətə aid deyil, onlarla iş üçün nəzərdə tutulan qurumlar və siyasətlər mənasızlaşır. Çünki artıq vətəndaş deyillər və bizi millətimizin bir hissəsi kimi yox, sadəcə bir insan kimi maraqlandıra bilərlər.
İkincisi, vətəndaş millətçiliyinə görə millətə aidlik siyasi seçimdir. Azərbaycan Cümhuriyyətinin və onun davamı olan müasir Azərbaycan Respublikasının etnik əsaslarla qurulduğunu, sərhədlərinin etnikliyə dayanan arqumentlərlə müdafiə edildiyini artıq qeyd etdik. Məntiqi olaraq Azərbaycanda dövlətinin yaratdığı burada doğulmaq və ya Azərbaycan vətəndaşı ata-anaya sahib olmaqla verilən vətəndaşlıq statusunun kökündə və tarixində də etniklik rol oynayır. Ancaq yenə də sırf vətəndaş millətçiliyi fəlsəfəsinin kökündə dayanan fərdin millətə aidliyini təmin edən siyasi seçimi əsas götürsək, bu kimliyi seçmək üçün hansı arqumentlər deyilə bilər? Əgər başqa ölkələrdə daha yaxşı iqtisadi vəziyyət varsa, siyasi olaraq daha çox hüquqlar tanınırsa, vergilər daha azdırsa, qanunlar daha yumşaqdırsa, hərbi mükəlləfiyyət və müharibə təhlükəsi yoxdursa, Konstitusiya və siyasi institutların yaratdığı Azərbaycan millətinə üzvlük üçün bir fərdin hansı rasional əsasları olmalıdır?
- Etnik millətçilik titulyar millətin ayrıseçkiliyinə yol açır.
İlk olaraq bu arqumenti Azərbaycan və digər ölkələr misalında təhlil etmək istəyirəm. Azərbaycanda etnik millətçiliyin ikinci ən böyük yüksəlişi meydan hərəkatı və Əbülfəz Elçibəyin hakimiyyətə gəlişi hesab oluna bilər. Əgər bundan öncəki Sovet hakimiyyəti dövrü vətəndaş millətçiliyi konseptinə daha çox uyğun gəlirdisə, meydan və Cəbhə dövrü türklük vurğuları, Respublikadan kənarda yaşayan Azərbaycan türklərinə daha çox maraq, Azərbaycan dilinin rus dili qarşısında əriməsinə olan reaksiya və s. etnik elementlərlə daha çox zəngin idi. Bu iki dövrü müqayisə etdiyimizdə ilk qarşılaşdığımız mənzərələrdən biri ölkədə yaşayan milli azlıqların kültürəl hüquqları ilə bağlı qanun layihəsinin hazırlanması, ləzgi dram teatrının inşa edilməsi və s. faktlar qarşımıza çıxır. Digər tərəfdən Sovet Azərbaycanında milli azlıqların hüquqları ilə bağlı çıxış və tələblər əgər Stalin dövründə repressiya ilə nəticələnirdisə, sonralar da məcburi köçürmələr və ya siyahıyaalmalardan tamamən kənar saxlanılmaqla sonlanırdı.
Azərbaycanda etnik millətçiliyi digər sivil millətçilik örnəklərindən olan Fransa və ya Türkiyə ilə müqayisə etsək, hər iki ölkədə milli azlıqların həmin qrupların fərdi olaraq olmasa da, ümumilikdə qrup kimliklərinin daha çox əzildiyini görərik. Belə ki, nə Türkiyə, nə də Fransa Azərbaycandan fərqli olaraq milli azlıqların nə varlığını, nə də kültürəl hüquqlarını qəbul etmir. Əslində vətəndaş millətçiliyi fəlsəfəsinə görə də dövlətin milli azlıqların hüquqlarının qorunması kimi öhdəliyi olması sual altındadır, çünki burada iki tərəf var: dövlət və onu seçən fərd.
- Etnik millətçilik seperatçılığa yol açır.
Azərbaycanda seperatçılıq təhlükəsinin və etnik millətçilik dövrünün üst-üstə düşməsinə görə bu ikisi arasında səbəb nəticə əlaqəsi qurulur və ikincinin dövlətçiliyə təhlükə olduğu qeyd olunur. Halbuki 90-cı illərin əvvəlindəki seperatçılıq bir neçə daha əsaslı səbəblərlə izah edilə bilər. Birincisi, həmin dövr dünyada etnik millətçiliyin yenidən yüksəlməsi və multi-etnik dövlətlərin parçalanması dövrü idi. Bunun ideoloji olaraq milli azlıqlara da yayılması başa düşüləndir. İkincisi, Qarabağda ermənilərin öz məqsədlərinə çatmalarına yaxınlaşmaları seperatçı olanları həvəsləndirə bilər. Üçüncüsü, Azərbaycan dövlətinin zəifliyi və iqtisadi böhran seperatçı məqsədlərin siyasi səhnəyə çıxarılması üçün uyğun şəraiti yarada bilər. Sonuncusu, Rusiya və İranla münasibətlərin pisləşməsi ilə Azərbaycana təzyiq üçün seperatçı meyillər xaricdən sponsorlaşdırıla bilər.
Tarixi nümunədən əlavə, siyasi fəlsəfəsinə görə də etnik millətçiliyin seperatçılıq yaradacağı iddia olunur. Ancaq Azərbaycanda milli azlıq və milli çoxluğun eyni zamanda etnik millətçi olması necə ortaq vətəndaş kimliyindən imtina ilə nəticələnə bilər? Yuxarıda artıq Azərbaycan türklərindən etnik millətçilərin milli azlıq hüquqları ilə bağlı mövqeyinə misal göstərildi. Digər tərəfdən həm milli azlıqların kültürəl hüquqlarından narahat olub və onu qabardan, eyni zamandan ümumvətəndaş qayğıları olan və ərazi münaqişəsi kimi ümumAzərbaycan məsələlərindən qayğılanan azsaylı millətlərin etnik millətçilərinə rast gəlmək olar.
Əgər vətəndaş millətçiliyində deyildiyi kimi ən mühüm olan fərdin siyasi seçimidirsə, fərdin milli, dini, cinsi, futbol komandası azarkeşi və s. kimliklərinin və bu kimliklərinin həyatında ən önəmli yeri tutmasının vətəndaş kimliyinə nə kimi təsiri ola bilər ki? Azərbaycan vətəndaşı kimliyi artıq konstitusiya, qanunlar, institutlar və şəxsiyyət vəsiqəsi ilə təmin edilib, buraya əlavə kimlik mənasının yüklənilməsi siyasi hesab edilən vətəndaşlığın kültürləşdirilməsi, yəni etnikləşdirilməsidir.
Vətəndaş millətçiliyi necə ziyan vura bilər?
Əvvəldə verilən nümunələr də göstərir ki, vətəndaş millətçiliyində heç bir digər kimlik dövlətin qoruması altında olmalı deyil. Çünki dövlət insanları qrupların yox, fərdlərin birliyi olaraq görür. Dövlət yalnız onu birləşdirməyə ən uyğun ola biləcək dili danışır və mühafizə edir. Digər bütün milli azlıq kimlikləri, hətta Azərbaycan nümunəsində çoxluq kimliyi də dövlətlə fərdin arasına girdiyi üçün təhlükə hesab olunur.
Vətəndaş millətçiliyinin kültürəl hüquqlar tərəfindən ziyan vurmaqla qalmır, həm də Azərbaycanın ola biləcək potensial yumşaq güc rıçaqlarını itirməsinə səbəb olur. Ən uc nümunəsində bu millətçilik növü diaspora ilə işi qəbul etmir, diasporanın xarici ölkələrdə ola biləcək iqtisadi, akademik və siyasi imtina edir. Digər nümunələrdə isə başqa ölkələrə yumşaq güc ola biləcək təzyiq vasitəsini itirir. Burada yumşaq güc ola biləcək qüvvə dedikdə İran, Gürcüstan, Dağıstan, İraq və Türkiyədə diaspora yox, yerli xalq nümayəndəsi kimi yaşayan Azərbaycan türkləri nəzərdə tutulur.
Məqalənin son hissəsində etnik millətçiliyin şişirdilən təhlükəsi və sivil millətçiliyin ideallaşdırılması ilə bir çox arqumentləri sorğulamağa çalışdım. Azərbaycanda yaşayan vətəndaş millətçiliyi tərəfdarlarının bir çoxunun həqiqətən vətəndaş millətçisi olmaları özü isə sual altındadır. Məsələn, Azərbaycan vətəndaş millətçisi erməni vətəndaşa vətəndaş olmayan Azərbaycan türkünə və ya vətəndaş olmayan digər milli azlıq nümayəndəsinə daha çox aidlik hiss edirmi? Ya Ermənistandan qovulan Azərbaycan türklərinə vətəndaşlıq verilməsinə göstərdiyi mülayim münasibəti eyni say və tezlikdə başqa müharibədən başqa millətin nümayəndələri gəlsə, göstərərdimi? Ya da Azərbaycan bayrağındakı etnik kimlik bildirən mavi və ya dini kimlik bildirən yaşıl ona artıq gəlirmi? Əgər siyasi arqumentlərlə Azərbaycana bağlılıq mümkünsüzdürsə, bir vətəndaş millətçisini ölkəyə bağlayan nədir? Sokratın Afina bağlılığı kimi onu böyüdən dövlətə bağlılıqdırsa və minnətdarlıq hissidirsə, ən azından 32 yaşdan yuxarıların vətəndaş millətçiliyi ölkəmizdən yaşca daha böyük olduqları üçün mümkün deyil. Əgər yalnız Azərbaycan coğrafiyasıdırsa, bu coğrafiya həqiqətdə Respublikamızın sərhədlərində bitmir və yalnız etnik faktorlarla məna qazanıb.
Nəticə:
Millətçilik anlayışı Mahatma Qandidən Hitlerə kimi çox fərqli nümunələri özündə birləşdirən bir ideologiyadır. Covanni Sartori qavramları xeyli uzatmaq-genişləndirməyin onları mənasızlaşdıracağını söyləyirdi və bu problemin həlli kimi təkliflərindən biri əvvəlinə sifətlər artırmaqları onları daha da parçalamaq və dəqiqləşdirmək idi. Sivil və etnik millətçilik anlayışının üzərinə bu qədər düşülməsi də, ehtimal ki, həm bu məntiqə, həm də millətçiliyin şeytanlaşdırıldığı, ancaq imtina edilə bilmədiyi bir əsrdə daha yaxşı bir növünü təqdim istəyindən yararlanıb.
Bu yazıda etnik-vətəndaş millətçiliyi kateqoriyalarının həm analitik olaraq problemli olduğunu, həm də yapışdırılan dəyərlərin Kohnun nəzəriyyəsindəkinə uyğun olmadığını iddia etdik. Vətəndaş və etnik millətçilikləri eyni zamanda liberal və qeyri-liberal, demokratik və avtoritar, rasional və irrasional, mülayim və aqressiv ola bilərlər.
Ədəbiyyat:
Brubaker, R. (1998). Myths and Misconceptions in the Study of Nationalism. In J. Hall (Ed.), The State of the Nation: Ernest Gellner and the Theory of Nationalism (pp. 272-305). Cambridge University Press.
Brubaker, R. (2004). “Civic” and “Ethnic” Nationalism. In Ethnicity without Groups (pp. 132-146). Harvard University Press.
Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. Blackwell.
Greenfeld, L. (2001). Etymology, definitions, types. In A. J. Motyl (Ed.), Encyclopedia of Nationalism, Vol. 1 (pp. 251-265).
Göyalp, Z. (1991). Türkçülüyün əsasları. Maarif Nəşriyyat Evi.
Kauffman, E. (1999). American exceptionalism reconsidered: Anglo-Saxon ethnogenesis in the “Universal” Nation. Journal of American Studies, 33(3), 437–458.
Kohn, H. (1996). Western and Eastern Nationalism. In J. Hutchinson & A. Smith (Eds.), Ethnicity (pp. 162-164). Oxford University Press.
Kuzio, T. (2002). The myth of the civic state: A critical survey of Hans Kohn’s framework for understanding nationalism. Ethnic and Racial Studies, 25(1), 20-39. https://doi.org/10.1080/01419870120112049
Rəsulzadə, M. (2009). Milli birlik. Çıraq.
Rəsulzadə, M. (2013). Bakı və Azərbaycan tarixinə dair əsərlər: 1918-1919. Qanun.
Sartori, G. (1991). Comparing and Miscomparing. Journal of Theoretical Politics, 3(3), 243-257.
Smith, A. D. (1983). Theories of nationalism (2nd ed.). Holmes & Meier.
Smith, A. D. (2009). Pro et contra. In Ethno-symbolism and Nationalism (1st ed.).
Tamir, Y. (2019). Not So Civic: Is There a Difference Between Ethnic and Civic Nationalism? Annual Review of Political Science, 22(1), 419-434.
Yack, B. (2000, July 1). The myth of civic nationalism. National Post.