Türk Dünyası çeşidli ölkələrdən ibarət olduğu kimi Türklüyün burada çeşidli problemləri olmuşdur. Türk millətinin problemlərini çözməyi özünə dərd etmiş Türkçülük də çeşidli özəlliklərə sahibdir. Türkçülük fikir və siyasi hərəkatı Güney və Quzey Azərbaycanda Türk millətinin varlığını rəsmiləşdirmək, problemlərini çözərək onu yüksəltmək, milli dövlət qurmaq hərəkatı olmuşdur.
Türkçülük bu gün ayaqdadır. Quzey Azərbaycan Sovet mirasından tam azad olmadı; hakimiyyət bağımsızlığın 30 ilində ciddi de-kolonizasiya siyasəti yürütmədi; ideoloji həyatda bəsitlik hələ aradan qalxmadı. Bununla belə son 30-40 ildə milli şüurun görünməmiş irəliləyişi günümüzün gerçək bir faktıdır. 1936 örnəyində üzərinə yenidən tabu qoyulmasına (1995) baxmayaraq, Türklük, soydaşımızın şüurunda yer almaqdadır. Tarixi keçmiş haqqında paylaşılan ortaq təsəvvürlər artmaqdadır. Sovet dönəmində sırınan yad “millət qəhrəmanlarının” yerini həqiqi qurucu babalarımız tutmaqdadır. Tarixi qəhrəmanlar məsələsi də aktiv müzakirə mövzusuna çevrilməkdədir. Dilimizin rəqibsiz dövlət dili statusuna dönüşməsi zərurəti, özəlliklə təhsil sistemi milliləşməlidir düşüncəsi yayılmaqdadır. Sırınmış milli günlər və milli simvolların yerini yavaş-yavaş gerçəkləri tutmaqdadır. Şüurumuzdakı dostlar (Türkiyə örnəyi) və düşmənlər (Rusiya və İran örnəyi) haqq etdiyi yerini tutmaqdadır…
Güney Azərbaycanda Türkçülük gecikdi, amma gücünə güc qataraq irəliləməkdədir. Traxtor’un irəliləyişi milli hərəkatın yeni keyfiyyət mərhələsinə keçidinə nədən olacaq. Son 30-40 ildə əvvəlki millətləşmə sürəcinin cəmində əldə edilən uğurlardan daha artıq irəliləmə əldə edilmişdir. Haray, haray, mən Türkəm! – Türk Dünyasının yeganə bölgəsində minlərlə insanın düşməni lərzəyə salan gursəsli şüarıdır. Ondan sonra gələn Təbriz, Bakı, Ankara, Farslar hara, biz hara!? və Azərbaycan İran deyildir! milli hədəfi açıqlığı ilə ortaya qoymuşdur.
Türk Dünyasında qaynama vardır. Günümüzün böyük bilgəsi A. Bican Ercilasun Hoca deyir: “Doğuda, batıda, kuzeyde, güneyde 19. yüzyıldan beri bir kaynama var. Kaynamaların sonunda büyük kırılmalar yaşanır, tarihin yönü değişir. Hiç şüphe yok, 21. yüzyılda da tarihin yönü değişecek.”[1]
İstəsək də, istəməsək də göz önündə tutmalıyıq. Dünya siyasətinə yeni bir millətçilik dalğası gəlməkdədir. Dostun-qardaşın millət uğruna hərəkatından sevinəcəyik, yardım görəcəyik, düşmənin də üstümüzə gəlməsi, saldırması artacaqdır. Buna hazır olmaq məcburiyyətindəyik.
Bu şərtlərdə Azərbaycanda Türkçülük/Türkçülər də dostunu-düşmənini ayırd etməli, uyğun yol izləməlidir.
Türkçülüyün yanındakılar
1905’də Türkçülüyün Yalvacı Əli Bəy Hüseynzadə-Turanın formulə etdiyi, Cümhuriyyət dönəmində və 1991’dən sonra həm də dövlət bayrağında əks olunmuş millət doktrinindəki birinci təməl prinsip Türklükdür. Türk qanlı, yəni Türk milli şüurunu daşımaq millət olmanın birinci şərti sayılmışdır.
Azərbaycanda Türkçülük/millətçilik qonşulara görə gecikdi. Keşməkeşli yol keçdi. 19. yüzilin sonlarında yola çıxan Türkçülük Ağaoğlu, Hüseynzadə, Rəsulzadə, Çəmənzəminli vb. sayəsində gəlişdi, yayıldı, milli hərəkatın ideoloji əsasına çevrildi. Sovet rejimi bu inkişafın qarşısını aldı yox, Türkçülüyü marksizm-leninizmin və kommunizmin düşməni elan etdi. 1980’lərin sonlarından yenidən yüksəlişə keçdi. Türkçülüyün inkişafında Elçibəy dönəmi başladı. Amma 1993’də milli hakimiyyətin məğlubiyyəti və neo-kommunist hakimiyyətin bərqərar olması ilə Türkçülük “geridəqalmış” ideologiya elan edildi. Rəsmi ideologiya olaraq yerinə Azərbaycançılıq qoyuldu. Hakimiyyətin səylərinə baxmayaraq Türkçülüyü ortadan qaldırmaq mümkün olmadı, heç mümkün də deyil.
Hüseynzadənin millət doktrinindəki Türkçülüyün ən yaxın müttəfiqi olaraq Çağdaşçılıq yer alır. Bu təməl prinsip üzərində bir qədər geniş durmaqda fayda vardır.
19. yüzilin ilk yarısı və ortalarında Quzey Azərbaycanda yenilikçilik hərəkatı özünü gösdərdi. Mirzə Fətəli Axundzadənin (Ahundovun, 1812-78) yaradıcılığı ilə yenilikçiliyə doğru böyük bir addım atıldı. Milli kültürdə bir sıra yeniliklərin yaradıcısı Mirzə Fətəlinin özü oldu. Mirzə Fətəli, 1850-55’lərdə bir-birinin ardınca altı komediya yazaraq milli dramaturgiyanın əsasını qoydu. Bu, Müsəlman Şərqində bir ilkdi. Mirzə Fətəli, Ərəb əlifbasına dayalı yeni sadələşdirilmiş bir əlifba işləyib bu projeni qabaqcıl dilçilərə, şərqşünaslara, eyni zamanda Qacar İranı və Osmanlı İmperatorluğunun dövlət adamlarına göndərmiş və əlifba sahəsində islahatlar üçün ehtiraslı bir mübarizə başlatmışdır. Bu məqsədlə Osmanlı Elmlər Akademiyasında (Cəmiyyət-i İlmiye-i Osmaniye) bu layihənin müzakirəsinə qatılmaq üçün İstanbula getmişdir. Ziyarətinin nəticəsiz qalmasına baxmayaraq, əlifba islahatı üçün mübarizəsini davam etdirmiş, ikinci layihəsini hazırlamış və dostları vasitəsi ilə dəstək aramışdır. Bu cəhdləri nəticə vermədiyindən Ərəb əlifbasından tamamilə vaz keçərək, Latın əlifbasına dayalı yeni bir əlifba layihəsi işləmişdir. Mirzə Fətəli, Müsəlman Şərqində inkişafın qarşısında ən böyük əngəl olaraq gördüyü Ərəb əlifbasının dəyişdirilməsinə böyük önəm vermişdir.
Axundzadə, Aldanmış Kəvakib’də adil bir hökümdar tərəfdarı, təkamülçüdürsə, Kəmalüddövlə Məktubları’nda artıq siyasi görüşlərinin sərtləşdiyini görüruk. Müəllif, Kəmalüddövlə Mektubları’nda xalqın siyasi həyatda aktiv yer almasını istəməkdə və inqilabdan bəhs etməkdədir. Axundzadə sosial və siyasi problemlər, təzyiq, qanunsuzluq və özbaşınalığı anladan zaman haray çəkməkdədir.
Azərbaycanda ədəbiyyat, fəlsəfi və estetik fikrə gətirdiyi yeniliklərlə yanaşı, Mirzə Fətəli Axundzadə daha sonra İran/Fars millətçiliyinin, Türklüyü rədd edən mürtəce pan-İranizmin ortaya çıxmasında önəmli rol oynamışdır. 19. yüzilin sonlarından etibarən bu cərəyanın daşıyıcıları pan-İranizmi ortaya qoyarkən Axundzadənin əsərlərindən, özəlliklə Kəmalüddövlə Məktubları’ndan gen-bol istifadə etdilər.[2]
Sonrakı Zərdabi dönəminin fikir adamları həm çağdaşçı, həm də millətçidirlər. Yəni onlar Axundzadənin İrançılığını və Rusçuluğunu atdılar, onun yenilikçi fikirlərini daha da gəlişdirdilər, yeni formalarda (gəzetçilik, teatr, opera, musiqi, romançılıq, modern ədəbiyyat) gerçəkləşdirdilər. Onlar çağdaşlaşma sürəcində qonşulardan geri qaldıqlarını dərk edib haray çəkdilər.
Gənc Zərdabinin yerli həyata gətirdiyi ilk yenilik və xidmət, Azərbaycanda ilk xeyriyyə cəmiyyətini qurmasıdır. Məktəbdən aldığı aylığın kasıb tələbələrə yardım üçün yetmədiyini görən Zərdabi, qonşu toplumların təcrübəsindən hərəkət edərək təhsili dəstəkləmək üçün xeyriyyə cəmiyyəti qurmaq məsələsini gündəmə gətirdi. Zərdabiyə görə, xalqlar arasındakı münasibətlər ‘zindəganlıq cəngidir’ və bu mübarizədə uduzan tərəf olmamaq üçün ilk növbədə xalqın təhsilindəki fəlakətli durumu düzəltmək gərəkdir. Zərdabi yazırdı: “Bizim ilə zindəganlıq cəngi edən millətlər elm təhsil edirlər. Ona binaən gərək biz də elm təhsil edək ki, onlara zindəganlıq cəngində qalib olmasaq da, onların bərabərində dayanıb duraq, yoxsa dövlət və xoşgüzaranlıq onların əlinə gedəcəkdir və bizlər mürur ilə zindəganlıq cəngində məğlub olub tələf olacayıq… Ey Müsəlmanlar, heç mürüvvətdirmi ki, tamam dünya bizim qonşularımız ilə belə elm təhsil etməyə səy etsinlər ki, zindəganlıq cəngində düşmənə faiq gəlsinlər, amma bizlər Allahdan buyruq, ağzıma quyruq deyib duraq?”[3]
Gənc Zərdabinin yerli toplumun həyatına gətirdiyi ikinci yenilik, milli teatrın əsasını qoymasıdır. Gimnaziya müəllimi olduğu vaxt Axundzadənin pyeslərinin səhnəyə qoyulmasını təşkil etdi. Hacı Qara komediyası ilə başlayan tamaşalar Azərbaycan Türk teatrının quruluş dönəmi (1873) olaraq tarixə keçdi.
Müsəlman toplumunun cəhaləti və öz problemlərinə laqeyd qalması Zərdabini bu toplumun həyatına daha radikal şəkildə təsir etmə imkanlarını aramağa məcbur etdi. Topluma doğrudan xitab etmə imkanı verə bilən, eyni dildə danışan xalqı bir araya toplaya bilən mətbuatın gərəkliyini dərk edən Zərdabi, bir gəzet çıxarmağa qərar verdi. Sonralar qəzet çıxartmaq ehtiyacı haqqında Həsən Bəy yazacaqdı: “Dünyada ittifaq olmasa, heç bir cəmiyyət işi bina tutmaz. Bizim sabiq cəmiyyəti-xeyriyyə bina tutmadığından, tiyatro oynanan otaq boş qaldığından aşikar oldu ki, Müsəlman qardaşlarımızı bir yerdə cəm edib zəmanəyə müvafiq məktəbxanalar açdırıb, küçə və bazarlarda qalan uşaqları oxutmaq olmayacaq. Elmsiz də bu zəmanədə dolanmaq mümkün deyil. Ələlxüsus bizim yerlərdə qonşularımız elm təhsil edib, gün-gündən irəli gedib, bizim əlimizdə olan mülk, malımıza sahib olurlar və az vaxtdan sonra biz onlara rəncbərlik edib, onların malını daşımaqdan ötürü kirakəşlik edəcəyik. Belədə nə qayırmalı? Hər kəsi çağırıram gəlmir, göstərirəm görmür, deyirəm qanmır, axırda gördüm ki, onları haraylayıb çağırmaqdan, onlara deməkdən başqa bir əlac yoxdur.”[4] Beləcə “xalqa xitab etmək” üçün Əkinçi gəzeti yarandı (1875).
19. yüzilin sonlarında Türk toplumunda diqqət çəkən yeniliklərdən biri də yeni sosial zümrələr və siniflərin ortaya çıxaraq formalaşmasıdır. İlk növbədə milli burjuaziya və ziyalı təbəqəsi diqqəti çəkir. Bakıda neft sənayesinin yaranması burada sənayeləşmənin dərinləşməsi üçün güclü stimul oldu.
Azərbaycan Türkləri 30 il əvvəlki dövrə nisbətən yeni, 20. yüzilə bir sıra sahələrdə yeni keyfiyyət göstəriciləri ilə ayaq basırdılar. Yeni aydın təbəqəsi sayca çoxalmışdı, onun nümayəndələri artıq Avropanın ali məktəblərinə ayaq açmışdılar. Bu təbəqə siyasi səviyyə baxımından da fərqli idi. Rus hakimiyyətinin artıq qapıqulu deyildi. O, təmsil etdiyi xalqın problemlərini daha artıq dərəcədə və dərinlikdə dilə gətirir, fəaliyyət sahələrini genişləndirirdi. Fars kültüründən qopma meyli güclənmiş, üstəlik xarici Türklərlə əlaqələr qurulmuş, onlarla birlikdə çalışmaq istəyi yaranmışdı. Milli aydın kəsim əvvəllər də qaldırılmış təhsil sahəsinin milliləşməsi və modernləşməsi, milli mətbuatın yaranması, dinin xürafatdan azad olması kimi problemlərin həlli üçün fədakarlıq etməkdə idi. Zəif və hürkək də olsa milli burjuaziya aydınların təşəbbüslərini dəstəkləməkdə idi.
Xalqın müxtəlif təbəqələri öz aydınlarının fədakarlığını qiymətləndirməyə başlamışdı. Maraqlı tarixi faktdır ki, 1878’də Mirzə Fətəlinin dəfnində heç kəs iştirak etməmiş, əksinə müasirləri ona və yaradıcılığına küfr etmişdilərsə, Həsən Bəy Zərdabini haqq dünyasına yola salan zaman onminlərlə insan kədər içində imiş, hələ Bakı belə dəfn mərasimi görməyibmiş.
Birinci Rus İnqılabı dönəmi (1905-07) və ondan sonra Türklük, öncəliklə aydın kəsim siyasi rejimin nisbətən yumşalmasından faydalanmaq üçün sürecdə aktiv yer aldı. İllər boyu toplanmış enerji dışa vurdu və Azərbaycan, tayı-bərabəri görünməmiş mədəni və siyasi yüksəliş/intibah dönəminə girdi. Bu yüksəliş hər şeydən öncə milli mətbuatın formalaşmasında özünü göstərdi. Milli mətbuatın ən çox ələ aldığı mövzular təhsillə bağlı idi. Mədəniyyət sahəsindəki yüksəliş özünü teatr və musiqi sahələrində göstərdi. Dönəmin bu sahədə ən önəmli hadisəsi, İslam və Türk dünyasında ilk dəfə Üzeyir Hacıbəylinin milli operanın əsasını qoymasıdır.
Kültür sahəsində yüksəliş, ədəbiyyatsız ola bilməzdi. Bu dönəm eyni zamanda ədəbiyyatın bənzəri görünməmiş inkişaf dönəmidir. Milli mətbuatın oturuşması, nəşriyyat işinin güclənməsi, teatr sənətinin gəlişməsi, oxumaq istəyən təhsilli insan sayının artması və ən önəmlisi, milli şüura sahib şəxslərin sayındakı artım və fəaliyyət sahələrinin genişlənməsi yeni – milli və modern ədəbiyyatı labüd etdi. Yeni milli ədəbiyyata olan ihtiyac, dram, poeziya və nəsirdə fövqəladə bir inkişaf yaratdı. Füyuzat və ondan sonrakı ədəbi dərgilər ətrafında toplanan şairlər, Türk şeirini yeni bir inkişaf səviyyəsinə çıxartdılar.
Diqqət tələb edən xüsus dönəmin elit təbəqəsi üçün Türkçülüklə Çağdaşçılıq arasında uyumun olmasıdır. Qurduqları Azərbaycan Demokratik/Xalq Cümhuriyyəti çağdaş zamanla ayaqlaşmaq istəyinin, dünyanın mədəniyyət mərkəzi (Batı ölkələri) ilə bütünləşmək arzusunun ifadəsi idi. Bu meyl Cümhuriyyətin üçrəngli dövlət bayrağında da əks olundu.
Milli siyasi mühacirət Çağdaşçılıq prinsipinə sadiq qaldı. Türkiyə və başqa ölkələrdəki fikri və siyasi fəaliyyətlərində modern dünyanın düşüncə və siyasi həyatındakı meylləri izlədi, bunu milli fikrə gətirdi.
Sovet dönəmindəki Quzey Azərbaycan da müasirləşdi. Hüseynzadənin millət doktrininin ilk variantında vurğuladığı kimi Firəng qiyafəli olduq. Bu qədər. Çağdaşlaşma əsasən Batı dünyasını yamsılamaq, xarici görünüşün dəyişməsi istiqamətində getdi. 20. yüzilin sonlarına doğru milli həyatda içi boş Çağdaşlaşma xarakterik idi. Çağdaş dünyanın atributları olan şəhərləşmə, elm, təhsil, universitetlər, kültür sahələrindəki gözqamaşdıran effekt… bunlar hamısı vardı. Amma hamısı aşağı keyfiyyətli və səthi. Çağdaşlaşmanın mahiyyətini deyil, formasını göstərən bir durum. Mahiyyəti gözardı edəndə, təqlid yoluyla gedəndə durumun belə olması çox anlaşılandır. Olacağı buydu… (Növbəti məqaləmizin mövzusu Nə qədər çağdaşıq? olacaq).
Əli Bəy Hüseynzadə-Turanın düsturundakı ikinci prinsip İslam imanlı olmaqdır (milli bayraqdakı üçüncü yaşıl rəng). Görkəmli fikir adamı nədən Türklük və Çağdaşlığa əlavə olaraq İslamı da vazkeçilməz dəyər saymışdır? Bunlar bir-birini təkzib etməzmi?
Hər şeydən öncə İslam, Quzey Azərbaycanda Çarlığın Ruslaşdırma siyasətinə qarşı müsbət rol oynamışdır. Bu, Müsəlman xalqı üçün gözardı edilməsi mümkün olmayan amillərdən biri sayılmışdır. İkincisi, Əli Bəy Hüseynzadə kimi böyük bir Türk milliyətçisi dini birliyin millətləşmə sürəcində nə qədər önəmli rol oynadığını əlbət bilməmiş deyildi. Üçüncü səbəb bir ehtimal sayıla bilər. Hüseynzadənin əsərlərində bu məsələyə birbaşa istinada rast gəlmədik. Amma Türk-İslam dövlətlərində din sahəsinin digər xalqların nümayəndələrinin (Ərəblərin və Farsların) ixtiyarına buraxılmasının tarixən nə qədər mənfi sonuclar verdiyinin fərqində olmamış deyildir. Bu prinsipin varlığıyla bağlı bir ehtimalı da əlavə edə bilərik. Türklük və Çağdaşlığın yanında İslamiyyətin yer alması, bu dəyərin (İslamiyyətin) dəngələyici ünsür hesab edilmişdir deyə düşünə bilərik.
Mirzə Fətəli Axundzadədən sonrakı fikir adamları din məsələlərində yumşaq tutum sərgiləmişlər. Mirzə Ələkbər Sabir, Cəlil Məmmədquluzadə kimi yazarların əsərlərində tənqid hədəfi dinin özü deyil, xürafat yer almıştır. Fikir adamlarının ən çox üstündə durduqları məsələ məzhəb ayrımının şişirdilməsi, hətta siyasiləşdirilməsi faktıdır. Azərbaycan düşüncə tarixində bu məsələnin bəlkə də ən çox üstünə gedən Əhməd Ağaoğlu’dur.
Sorbonne Universitetində 6 il təhsildən sonra Şərq dilləri və hüquq diplomları ilə vətənə dönən Əhməd Ağaoğlu (Ağayev), az sonra İslama Görə və İslam Dünyasında Qadın, İslam və Axund əsərlərini yazmıştır. Bu əsərlərin ana məsələləri İslamda islahatlar gərəyi, onu savadsız mollaların inhisarından qurtarmaq və günün ehtiyaclarına uyğunlaşdırmaq, Sünnü-Şiə anlaşmazlıqlarına son vermək, qadına haqq etdiyi yeri vermək və əlifba məsələləridir. Bu dönəmdə Ağaoğlu, Şiəliyi tələbəlik illərində olduğu kimi məth etmir, Fars kültürünü digər etnik kültürlərin üstündə görmürdu. Hətta “Türk qadınını aşağılayarak Türk həyatının və kültürünün gəlişimini və irəliləməsini əngəlləyən gücün, əski və çürümüş İran kültürü olduğunu” düşünür. Məhərrəm başlıqlı büyük bir məqalədə İslam tarixində Farsların rolu mövzusuna təkrar geri dönür. Farsların, Abbasi xilafətində təsirinin artması və yüksək mövqelərə gəlməsini izah etdikdən sonra yazır: “…Farslar İslamın qəlbini gəmirmiş, hər il yeni təriqətlər yaratmışdır; nəzakət gərəyi və rahat olduğu üçün bu təriqətlərə dini don geyindirmiş, ancaq bu təriqətlərin mahiyyəti tamamilə siyasi olaraq qalmışdır; beləcə Zeydilər, İsmaililər, Bəttanilər, Kərmatilər və digər bir çox təriqət ortaya çıxmışdır.” [5]
Əhməd Ağaoğlunun müxtəlif əsərlərində üzərində xüsusi olaraq durduğu mövzulardan biri məzhəb ayrılığının İslam dünyasında, özəlliklə İran coğrafiyasında oynadığı roldur. Səfəvilər dönəmində Şiəliyin zorla tək məzhəb elan edilməsi böyük bir coğrafiyada etnik-kültürəl sürəcin yönünü dəyişdirdi. Əhməd Ağaoğluya görə, bu durum “Doğu və bilxassə Türk tarixi üzərinə dərin və fəlakətli təsirlər icra etmişdir.” Şiəliyin zorla yeganə dövlət məzhəbinə çevrilməsi “İranın fikri və hissi qaynağını qurutdu. Zira bundan sonra artıq bütün fikri və hissi qüdrətlər bu məzhəbi doğrulamağa, onun əsaslarını və nəzəri qismini qüvvətləndirməyə həsr ediləcək, məntiq sxolastiki və səfsətə bu əməlin vasitələri olacaq!”[6]
Din-məzhəb məsələsi Əhməd Ağaoğlunun daim diqqətini çəkən əsas mövzulardandır. Şahəsəri saya biləcəyimiz Üç Mədəniyyət’i din bölümü ilə başlayır. Nədən din? Çünki özünün qeyd etdiyi kimi, dini zehniyyət və anlayış baxımından “biz henüz orta çağ devrini geçmedik; biz, dini bir vicdan emri ve yaradanla kul arasındaki manevi bağı düzenleyen bir amilden ziyade, hayatımızın maddi ve manevi kısımlarının hepsine hâkim bir prensipler bütünü olarak kabul ederiz.”[7] İncil’i Quran’la, Hz. İsa’nı Hz. Məhəmməd’lə müqayisə edir. Dini həyatın islahatı modelini ortaya qoyur: “İnançlar ve ibadetlerde dine bağlı olduğumuz halde, dünya işlerinde tamamıyla serbestiz… Kurtuluş, yalnız dünya işlerinin düzenlenmesinde tam serbesti kazanmamıza bağlıdır.”[8]
Təkrar gələk bu üç prinsipin bir-birinə uyğun olub-olmaması məsələsinə. Azərbaycan bayrağındakı ay və ulduzun bir yerdə olması əski təsəvvürlərə görə xoşbəxtlik göstəricisidir. Üç cərəyanın – Türkçülük, Çağdaşçılıq və İslamiyyətin birlikdə olması və ayrı-ayrı üç rənglə ifadə olunması həm də uyum, harmoniya olarak nitələndirilə bilər. Bir-birindən fərqli bu anlayış və dəyərlərin bir yerdə olmasının, bir-birini rədd etməməsinin önemli bir şərtı vardır: onlar bir- birini dəngələməli, mütləq hal almamalıdırlar.
Hüseynzadəyə görə Türk qanlı olmaq Türk şüuruna sahib olmaq, millətləşmə deməkdir. İfrat halı, demokratiyaya tərs düşən halı irqçilikdir; İrançılıqdır, Rusçuluqdur, kosmopolitizmdir. Qəbul edilə bilməz. İslam imanlı isə mənəviyyat-əxlaq sahəsi ilə məhdudlaşır; siyasətə qarışa bilməz. Əslində bu, laiklik prinsipidir. İfrat halı fanatizmdir; siyasi İslam heç deyildir.
Deyildiyi kimi Əli Bəy Hüseynzadənin millət doktrinindəki üçüncü prinsip Firəng qiyafəli olalım’dır. Qərbçiliyin/Çağdaşçılığın ifrat halı kosmopolitizmdir, milli dəyərləri itirməkdir; xarici dəyərlər və güclər qarşısında təslimiyyətdir. Burada vurğulanası daha bir xüsus vardır. İki ildən sonra bu prinsip Firəng fikirli, Avropa qiyafəli şəklində dəyişdirildi.[9] Yəni yalnız xarici görünüşün dəyişməsi yetərli sayılmadı, millət doktrininə sərbəst düşüncə əlavə edildi. Fövqəladə məntiqli bir düzəlişdir: Sərbəst düşüncə, dini ehkamlardan arınmış hür düşüncə – olmazsa olmazlardandır. Avropanın Renessansla başlatdığı və Reforma dönəmində əsasən çözdüyü problemdir. Günümüz Müsəlman dünyasının əksik tərəfi – inanclı insanların sorğulama kültürünü yaxın buraxmamasıdır.
Türkçülüyün qarşısındakılar
Millət və millətçiliyə tərs düşən, hətta ona adətən savaş açan ideoloji-siyasi cərəyan kosmopolitizmdir. Əski Yunan dilindəki kosmos dünya və polites yurddaş, vətəndaş anlamındakı sözlərdən yaranan bu anlayış “dünya vətəndaşlığı” mənasına gəlir. Yunan filisofları Diogen və Platondan başlayaraq günümüzə qədər sürüb gələn bu cərəyan çeşidli dönəmlərdə çeşidli ideyalar və nəzəriyyələr irəli sürmüşdür. Gənəl özəlliyi dünyada sülhə, əmin-amanlığa xidmət bəyanlarına baxmayaraq, gerçəkləşməsi əsla mümkün olmayan bir utopiya olmasıdır. Digər bir özəlliyi çağdaş kosmopolitlərin ölkələrə, millət-dövlətlərə, milli sərhədlərə, yerli kültürləri qorumağa, milli kimlik siyasətlərinə qarşı çıxmasıdır. Kosmopolitizm fərqli ölkələrdə fərqli şəkillərdə təzahür edə bilər. Mövzumuz gərəyi Azərbaycandakı cərayanlarda təzahür şəkillərinə qısaca göz ataq.
Yuxarıda da deyildiyi kimi, 1993’dən sonra Türkçülük geridəqalmış, bölücü ideologiya elan edildi. Yerinə akademik Ramiz Mehdiyev ayarlı Azərbaycançılıq qoyuldu. Azərbaycançılığın Mehdiyev və yardımçılarının icadı olmadığı nəzərə alınmadı. Halbuki bu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala nəslinin vurğuladığı bir dəyərdir. Plagiat hadisəsi olması bir yana, “yeni milli ideya” əməliyyatı mahiyyət baxımından ciddi bir təxribata yol açdı. Mehdiyev və əməkdaşları əski anlayışı təhrif edərək, buradakı vətənçilik və dövlətçiliyi millətçiliyə qarşı qoydular. Bu məsələ barəsində dəfələrlə ifadə etdiyimiz fikri bir daha təkrar edək. Azərbaycançılıq, Türkçülüyə qarşı ola bilməz. Biri vətənimiz, dövlətimiz, o birisi millətimizdir. Onlar bir-birini tamamlayanda millət-dövlət birliyi və ya milli birlik yarana bilər.
Türkçülüyə qarşı çıxanların əsas tutarqalarından biri onun (Türkçülüyün) Azərbaycandakı etnik birliyi “bölə biləcəyi” əndişəsidir. Tam tərsinə, bu, sayca azlıqda olan etnoslar üçün də həyati önəm daşıyır. Çünki, etnik çoxluğun (Türklərin) milli şüurunun yüksəlməsi ölkənin müdafiə gücünün artmasına, ölkənin gəlişməsinə birbaşa (müsbət) təsir edən amildir. Və güclü Azərbaycan hər kəsin, bütün Azərbaycan xalqının arzusudur. Buradaca 150 illlik keçmişi olan Türkçülüyün heç bir vaxt irqçilik şəkli almadığını da əlavə edək.
Mehdiyevin anladığı və anlatdığı Azərbaycançılıq əslində ölkəmizdə iki əsrdən bəri mövcud olan, zamanla don dəyişdirən Rusçuluğun 1993’dən sonrakı adi bir təzahürüdür. Rusçuluq həmin bu iki əsrdə Türklüyün etnik-milli varlığını rədd etmiş, milli kimliyini bərbad hala salmış, cəmiyyətin bir hissəsini manqurd edib, Rus dövləti və kültürünə bağlamışdır. Dünən Rusiya bizə mədəniyyət gətirdi iddiasında bulunan Rusçuluq, indi də Rus məktəbləri bizi müasir dünyaya bağlayır səfsətəsini yayır. Rus/Sovet dəyərlərinin mötəbər sayıldığı, Rusçu qafaların idarəçi sinif daxilində hakim olduğu bir ölkə, bağımsız varlığını təmin edə bilməz.
Farsçılığın siyasi fikirdə dərin tarixi və geniş tətbiq olunduğu sahələr olmuşdur. Oxuduğumuz məktəb, danışdığımız dil, əzizlədiyimiz ədəbiyyat… Farsçılığın təsiri altında idi. Quzey Azərbaycanda Türklük şüuru irəlilədikcə, Farsın kültür imperializmi burada təsirini sürətlə itirməyə başladı. Bircə örnək verək. 1913’də yazdığı Əcəmilik Möhürü və Onunla Mübarizə başlıqlı məqalədə Yusif Vəzir Çəmənzəminli “Əcəmin pozğun mədəniyyətinin Azərbaycan Türk həyatına (basdığı) bir elə ağır möhürün nüfuzundan xilas ola bilmək” üçün səkkiz təklif irəli sürürdü.[10] Günümüz Quzey Azərbaycanda İranın siyasi və mədəni təsirinin azaldığı bir şəraitdə İran/Fars yanlıların əlində məzhəbdən başqa bir təsirli vasitə qalmamışdır iddiasında bulunmaq mümkündür. Buna baxmayaraq məzhəb məsələsini siyasiləşdirməyin və Quzey Azərbaycanı bununla İran dövlətinə bağlamağın mühüm güvənlik məsələsi olaraq qalmasını da göstərmək məcburiyyətindəyik.
İrandakı Türklərin çoxunun Fars kültür orbitində qalması bir gerçəkdir. Bununla belə Türkçülük fikri yayıldıqca Farsçılığın kütlə üzərində təsirinin azaldığı da son 30 ilin diqqətçəkən hadisəsidir. Milli hərəkat fəallarının Türklüyünə və Türkçülüyə sahib çıxması, Türkçülüyün milli hərəkatın ideoloji bazasına çevrilməsi önəmli gəlişmədir. Bu, İran İslam Cümhuriyyəti adlı irqçi Fars dövlətini qorxudur. Teokratik rejimin rəsmi ideologiyası (siyasi İslam) Türkçülüyü və Türkçüləri öz varlığı üçün əsas hədəflərdən biri sayır. Əsas dəlilləri “İslamda millət söhbəti yoxdur” yanlışlığıdır, açıq desək – yalanıdır. Çünki, Hucurat surəsinin varlığını, eləcə də ölkə anayasasındakı 15 və 19. maddələrin olmasını bizdən də yaxşı bilirlər.
Türkçülüyün qarşısında yer alan yerli kosmopolitizmin ikidə-bir, yeri gəldi-gəlmədi təkrarladığı bir yanlışlığı da əlavə edək. Türkçülük demokratiyaya zidd imiş. Niyə, nədən, harada yazılıb? Ümumiyyətlə, dövlət idarə şəklini (demokratik, avtoritar, totalitar, hibrit…) ideoji-siyasi cərəyanla (mühafizəkar, liberal, libertarian, sosialist, kommunist…) qarşılaşdırmaq nəzəri cəhətdən yanlış, pratik baxımdan ziyanlıdır.
Daha bir qısa qeyd. Filan Qərb müəllifi ümumiyyətlə millətçilik haqqında, özel olaraq Türkçülük haqqında bunu-bunu deyib, ona görə də bu belədir… məntiqi tam da əzikliyin əlamətidir. Akademik karyerasını millətçiliyin tənqidi üzərində qurmuş Eric Hobsbawn, Elie Kedouri, Tom Nairn, Benedict Anderson kimi kommunist yazarların fikirlərini son həqiqət kimi qələmə vermək ağacın arxasında meşəni görməmək bəsitliyidir. Bu cür yanaşma haqqında müzakirə açmağa dəyərmi?
Sonuc
Nədir Türkçülük? soranları Türkçülüyü təmsil edən qurucu babalarımıza yönləndirmək asan yoldur. Ya da fikir böyüklərimizin Türkçülüyə verdiyi tərif/tanımlama ilə işin içindən birtəhər çıxmaq olar. Bundan 140 il əvvəl Millət xaricində səadət yoxdur demiş Şeyx Cəmaləddini də xatırlatmaq olar. Atatürkün nədən Mən bir Türk millətçisiyəm dediyini də uzun-uzun anlatmaq olar.
Amma yetərli deyildir. Onların irsi 20. yüzildə qaldı deyənlər tapılır. 21. yüzildə nə milliyyətçilik, Türkçülük? deyənlər vardır. Olmayan “Azərbaycan millətini” bölməyin deyənlər ola bilər. Ümməti bölməyin deyənlər mütləq olmuşdur, indi də var. Türkçülük faşizmdir deyə iftira atan Erməni, Rus, Fars… düşmənləri, ya da onlara züy tutan yurddaşlarımız vardır. Dövlət idarəçiliyi tipinə (demokratiyaya) ideoloji anlam yükləyənlər istədiyiniz qədərdir.
Türkçülük ilk növbədə intellektual bir hərəkatdır. Üzvü olduğu millətə sevgi, üstünə gələn düşmənə nifrət məsələnin emosional tərəfidir. Millətinin keçmişindən dərs ala bilən, indisini idrak edən, gələcəyi ilə bağlı düşüncələri olan şəxsdir Türkçü. Zamanında seçkin düşüncə adamlarımızın müdafiə etdiyi fikir sistemidir Türkçülük. Bu fikir sistemini yeni əsrə və dəyərlərə (insan haqları, demokratiya, sərbəst düşüncə…) uyğun gəlişdirmək və yayğınlaşdırmaq günümüzün önəmli məsələlərindəndir.
[1] https://turkcudusuncebirliyi.com/books_pdf/yu3625.pdf
[2] Baxın: Nəsib Nəsibli, Güneyli Quzeyli Məsələlərimiz, Bakı: Aypara3, 2013, özəlliklə Pan-İranizmin yaranması və Türklük bölümü.
[3] Yenə orada, s. 94.
[4] Həyat qəzeti, 28. 12. 1905, N 129; Hüseyn Baykara, Azerbaycan’da Yenileşme Hareketleri. XIX.Yüzyıl, Ankara, 1966, s.137.
[5] Kaспий, 08. 05. 1899, N 96.
[6] Əhməd Ağaoğlu, İran və inqilabı, Bakı: Azərnəşr, 2009, s. 38-39.
[7] Ahmet Ağaoğlu, Üç Medeniyet, İstanbul: Doğu Kitabevi, 2013, s. 29.
[8] Yenə orada, s. 42.
[9] Füyuzat dərgisi, 1907, N 23.
[10] Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Əsərləri, III cild, Bakı: Avrasya Press, 2005, s. 334-335.
