Prof. Nəsib L. Nəsibli
Sorğulama kültürü olan ölkələrdə Niyə bu gündəyik? (fövqəladə hallarda isə Niyə bu güne düşdük?) sualına cavap aramaq rutin işlərdəndir. Problemlərin çözümü üçün ilk öncə onun aşkarlanması gərəkdir. Bizim ölkədə də problemi aşkarlamaq üçün uzağa getməyə, araşdırmağa gərək yoxdur. Özü sizi tapacaq. Dükan-bazara çıxsanız anormal bahalıqla qarşılaşacaqsınız. Dövlət idarələrinə girə bilsəniz anlaşılması çətin olan təkəbbür görəcəksiniz. Xəbər almaq ehtiyacı ilə yerli TV kanallarını açsanız ucuz yalan və yaltaqlığı görməmək üçün ağlını kirəyə vermək gərəkəcəkdir. Ya da Qarabağ haqqında xoş bir şey eşitmək istədiyinizdə ikili işğalı görməmək, ölkəni təhdid edən təhlükələri anlamamaq üçün ya muzdlu trol olmalısınız, ya da zır cahil…
Bu yazının məqsədi ahu-zar etmək deyildir. Günümüzün saysız problemlərinin nədənini ortaya qoyan və çözüm yollarını təxmin edən bezdirici düşüncələri bir daha təkrar etmək heç deyildir. Elmiliyinə və obyektivliyinə inandığımız millət-dövlət teorisini (nation-state theory) və dünya praktikasını göz önündə tutaraq, öz halımıza ağlamağı təklif edirik.[1] İddialıdır, amma yalan da deyildir: Ölkədə avtoritar hakimiyyətin sümükləşməsi və siyasətdə tıxacın yaranmasının nədəni dövlətin millətin yanında olmamasıdır. Daha dəqiq desək, dövlətin milləti yanına deyil, qarşısına almasıdır. Buradan da millət-dövlət bütünlüyünün, bir az da sadələşdirsək – milli birliyin yoxluğu gerçəyi qarşımıza çıxır.
Dövləti təmsil edən hakimiyyətdir/iqtidardır. Bu hakimiyyətin də avtoritarlığı tək müxalifət üçün deyil, hər kəs üçün bəs-bəlli bir gerçəkdir. Hər dəfə baxdığımda utandığım, amma mövcud qaynaqlar içində ən obyektiv olanına göz ataq. Freedom House’un 2020. il[2] üçün yeniləşdirilmiş ən son durum dəyərləndirməsinə baxaq. Demokratikləşmə sürəcində Doğu Avropanın 29 dövləti arasında Azərbaycan, Özbəkistanla 27-28. yerləri paylaşır. Sondakı Türkmənistandan fərqi cüzidir. Demokratiya indeksi (DS) cəmi 1,14; demokratikləşmə faizi 2, qalan parametrlər (milli demokratik idarəçilik, seçki sistemi, vətəndaş cəmiyyəti, müstəqil media, yerli demokratik idarəçilik, müstəqil məhkəmə sistemi, korrupsiya) üzrə göstəricilər (ən yüksək 7) uyğun olaraq çox aşağı, əsasən 1,0’dır.[3] Demək ki 30 ildə demokratikləşmə sürəcində 2 pillə irəliləyə bilmişik. Gəlin hesablayaq: Estoniya durub bizi gözləsə, onun indiki səviyyəsinə (demokratiya indeksi 6,07; demokratiya faizi 85) çatmamız üçün nə qədər zamana ehtiyacımız olacaq? Ya da indiki oturuşmuş avtoritar rejim (consolidated authoritarian regime) kateqoriyasından çıxıb oturuşmuş demokratik dövlət (5-7 arası) olmamız üçün neçə il gərək olacaq? Heç ritorik sual deyildir. Bu, demokratik hərəkat çıxmaza girmişdir deməkdir. İflas etmişdir də demək olar.
Bəs millətləşmə (nation building) sahəsində durum necədir? 30 ildə hansı səviyyəyə çatmışıq?
Yanlış yol
1980’lərin sonlarından etibarən Azərbaycanda siyasi fikirdəki ümidlər bu müddəalara əsaslanırdı: 1. Bağımsızlıq/müstəqillik bütün dərdlərin dərmanıdır. Hərəkat və milli hakimiyyət dönəminin siyasi davranışında bağımsızlıq sərxoşluğu xarakterik idi. 2. Bizim xalq demokratik idarəçiliyə tam hazırdır. Yetər ki Rusiyadan canımızı qurtaraq. 3. Qərb bizdə demokratik idarəcilik üçün çalışır və çalışacaq. 1990’lardakı təkqütblü dünyada üçüncü demokratiya dalğası gözləntiləri çox güçlüydü. Frencis Fukuyama’nın Tarixin Sonu əsərinə oxuyan da, oxumayan da kitaba da, liberalizmin dünyada qələbəsinə də tərif yağdırırdı.
Artıq tarix olmuş Əbülfəz Elçibəy hakimiyyəti (1992-93) bu gün də millətçi hakimiyyət sayılmaqdadır. Halbuki hakimiyyətdə təmsil olunmuş yüksək rütbəli şəxslərin əksəriyyəti (Prezident Elçibəydən başqa) liberal düşüncəli və davranışlı şəxslər idi. Onlar milli hərəkat dalğasında hakimiyyətə gəlmələrinə baxmayaraq, millət və millətçiliyi gerilik əlaməti sayırdı. Sovet dönəminin fikir daşıyıcıları (Homo Sovieticus) olaraq çoxları millət sözünü dilə gətirməkdən utanırdı. Millət’lə xalq arasında əsaslı fərqin olması qəbul edilmirdi. Bununla belə 1992-93’də ictimai həyatın milliləşməsi istiqamətində bir sıra mühüm qərarlar vermək mümkün oldu. Bu sıraya Türk dili’nin dövlət dili olaraq yenidən rəsmiləşdirilməsini, soyad sonluqlarının islahı qərarını, Sovet dəyərlərindən arınmış yeni dərsliklərin çapını, elm və təhsil sahələrində milliləşmənin başlanmasını… daxil edə bilərik. Bəlli olduğu üzrə bu ürkək millətləşmə sürəci uzun sürmədi.
Millət, millətçilik, milllət quruculuğu haqqında elmi baxışların yayğın olmaması, yeni Heydər Əliyev hakimiyyətinə 1993’ün iyunundan sonra ideoloji sahədə təşəbbüsü ələ almaq imkanı verdi. Hakimiyyətə qayıdan kommunist nomenklatur əski ideoloji dəyərlərini özü ilə birlikdə gətirdi. Yeni hakimiyyət, əskisini ideoloji cəhətdən gözdən salmaq üçün yeni milli ideya (diqqət!) axtarışına çıxdı. AXC hakimiyyətinin ideoloji dayaqlarını sökmək üçün Türkçülüyü qaralamaq gərəkdi.
Ramiz Mehdiyevin məlum Türkçülük Tarixin Gözü İlə, Yaxud Milli İdeya Əsrlərin Qovşağında məqaləsi[4] ilə başlayan və bundan sonra başqa yazarların Azərbaycançılıq mövzusunda kitab və məqalələri ilə davam edən fəaliyyətlərin əsas məqsədi həmin dönəmdə çox populyar olan Türkçülüyə/millətçiliyə qarşı yeni milli ideya (!) ortaya atıb, onu cəmiyyətə sırımaqdı. Halbuki millətçiliklə (Türkçülüklə) vətənçiliyin, dövlətçiliyin (Azərbaycançılığın) bir-birinə qarşı qoyulması düzgün deyildir. Bu, anlayışların təbiətinə ziddir. Çünki onlar ayrı-ayrı, avtonom anlayış və cərəyanları ifadə etmələrinə baxmayaraq, bir-birini tamamlayırlar. Bu nəzəri qarşıqoymanın ən azı bir səbəbi vardı: Əsasları qurulan avtoritar rejimin siyasi məqsədi yalnız müxalifətdəki qüvvələri deyil, bütün milləti siyasət səhnəsindən vurub çıxartmaq idi. Buna da xeyli dərəcədə nail ola bildi. Dövlətin təmsilçisi olaraq iqtidarın milləti siyasət dışı buraxması tezisi üzərində qısaca durmaq gərəkdir.
1995’in noyabrında qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının yeni Anayasasının/Konstitusiyasının birinci maddəsi ‘Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi Azərbaycan xalqıdır.’ Bu bəyana baxmayaraq 1995 Anayasası avtoritar rejimin qurulmasının hüquqi əsaslarını yaratmış oldu. Prezidentə fövqəladə geniş səlahiyyətlər verdi. Anayasanın 109. maddəsi prezidentin səlahiyyətlərini 32 bənddə müəyyənləşdirdi. Bu səlahiyyətlərin miqyası həddindən artıq genişdi, müşahidəçilər onu ‘padşahların belə sahib olmadıqları imkanlar’ kimi xarakterizə etdilər.
İqtidar yeni Anayasa sürəcində əski ‘Azərbaycan dili’ anlayışının yer aldığı yeni layihə hazırladı. Bu layihənin 23. maddəsində dövlət dilinin ‘Azərbaycan dili’ olması haqqında hökm vardı. Bu maddəni və bütövlükdə anayasa layihəsini xalqın səsverməsindən keçirmək üçün ölkənin bir sıra müəssisə və təşkilatlarında, Elmlər Akademiyasında yönləndirilən ‘müzakirələr’ təşkil edildi. Sonunda Sovet diktatoru İosif Stalinin uydurduğu əski kimlik formulu (Azərbaycanlılar, Azərbaycan dili, Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan mədəniyyəti…) yenidən qəbul edildi. Başqa sözlə, Türk sözünə yenidən tabu qoyuldu. Diqqət buyurun: 1995 Anayasasında onlarla milli sözü işlədilmiş, bir dəfə belə millət sözünə ehtiyac duyulmamışdır. Başqa rəsmi sənədlərdə də millət sözünün/anlayışının nə ifadə etdiyi haqqında izahatın olmaması düşündürücüdür. Bu anlamda Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi adındakı milli sözü (yəni millətə aid olan) yerinə məsələnin birbaşa mahiyyətini ifadə edən millət sözünə dəyişdirilməsi (Millət Məclisi şəklində) təkliflərinə də önəmin verilməməsi diqqət çəkir.
Dövlət dilinin rolu Sovet dövründəki ilə müqayisədə xeyli artdı və işləmə dairəsi xeyli genişləndi. Amma təhsil sistemində milliləşmə sürəcinin tamamlanmaması Türk dilinin (‘Azərbaycan dilinin’) tək və rəqibsiz dövlət dili statusuna sahib olmasını əngəlləməkdədir.
YAP hakimiyyətinin millətləşmə sürəcinə mənfi təsirlərindən biri də elə təhsil sistemində başlanmış milliləşmənin qarşısının alınmasında, Rus dilinin (ədəbiyyatının, tarixinin) yenidən ölkə təhsil sistemində rolunun artmasında özünü göstərdi. Azərbaycan Respublikasının istiqlalının bərpasından keçən illərdə Rus məktəblərinin sayı azalmadı, əksinə artdı. 2021’in noyabrında RF Prezidenti Putinin Azərbaycanda şagirdlərin 34 faizinin Rus dilində təhsil alması münasibətilə Prezident Əliyevə təşəkkür etməsi manidardır.
2000’də Kirildən Latın əsaslı yeni əlifbaya keçid həssas kültür hadisələrindən biri oldu. Sovet dövrünün atributları olan kommunist liderlərin Bakı və başqa şəhərlərin küçələrini doldurmuş heykəlləri götürüldü, onların şəninə qoyulmuş şəhər, kənd, meydan, küçə və b. adlar dəyişdirildi. Sovet rejiminin sırıdığı “tarixi qəhrəmanlar” mövzusu ciddi müzakirələrə səbəb oldu. Millətin Azərbaycan Respublikasının sərhədlərindən kənarda qalan hissələri (Güney Azərbaycan, Borçalı, Dərbənd, diaspor) ilə əlaqələr genişləndi və şüurlarda milli bütünləşmə yönündə mühüm irəliləyiş baş verdi.
Hakimiyyətin Azərbaycançılıq, Əliyevçilik ideoloji-təbliğati fəaliyyətinin növbəti mərhələsi multikulturalizm oldu. 2016-cı il prezidentin fərmanı ilə Azərbaycanda “multikulturalizm ili” elan edildi. Anayasasına görə unitar dövlət olan Azərbaycan Respublikasında multikulturalizm və “çoxmillətli dövlət”in təbliğ edilməsi toplumda millətləşmə sürəcinə tərs düşən hal kimi qiymətləndirildi.
Beləcə, bağımsızlığın yenidən bəyanından keçən 30 il ərzində dövlət Sovetlərdən miras qalan durumu (Ziya Gökalp’ın ifadəsiylə ‘harsı bozuk’ durumu) dəyişdirməyi özünə dərd etmədi. YAP hakimiyyəti israrla Sovet və Rus dəyərlərindən əl çəkməyəcəyini göstərdi. Son illərdə ‘xalq arasına çıxmasına’ baxmayaraq, hakimiyyət, millətin həlli gecikmiş məsələlərinin üstünə getmədi.
Eyni Homo Sovieticus halının iqtidar kimi mühalifətin də xeyli hissəsi üçün keçərli olduğu bir başqa dərddir. Hakimiyyətin kosmopolitizmi topluma da təsirsiz qalmadı. Bu təsir Elçibəy iqtidarının əsas şəxslərinin rəhbərlik etdiyi partiyalardan da yan keçmədi. Bu, AXCP və Müsavatda liberal dəyərlərə üstünlük verilməsi, milli dəyərlərin gözdən salınması gedişində özünü göstərdi. Özünü liberal adlandıranlar milli azadlıq hərəkatının bitdiyi üçün demokratiya uğrunda mübarizəni dərinləşdirmək zərurəti fikrindən çıxış edərək, bu iki əsas müxalifət partiyasının ideoloji bazası olan müsavatçılığın ümumiyyətlə olmadığını iddia edərək, həmin partiyaları liberal partiyalara çevirmək istiqamətində aqressiv mübarizəyə başladılar. Əsas hədəf partiya proqramlarındakı millətçilik təməl prinsipi və milli dəyərlər idi. Türkçülük onların yazılarında irqçilik hesab edildi, ona qarşı qəti mübarizənin vacibliyi vurğulandı. Çar və Sovet Rusiyası, habelə Güneydə Pəhləvi və Xomeyni rejimləri kimi, adıçəkilən liberal partiyalar da Azərbaycanda Türk millətinin varlığını inkar etdilər. Tarixən Azərbaycanda Türk millətçiliyinin simvolu olmuş Müsavat Partiyası bu məsələni teorizə edərək bir “Azərbaycan milləti” konsepsiyası belə hazırladı və qəbul etdi.[5] Tarixi Müsavat marşında (sözləri Abdulla Şaiq Talıbzadə) Türk sözü olduğundan tamamilə yeni bir himn hazırlandı və qəbul edildi.
Keçən 30 ildə siyasi müxaləfətin bir qismi milli dəyərlərə sıx bağlı olduğunu daim bəyan etmiş, siyasi fəaliyyətində milli və demokratik prinsipləri əsas tutduğunu iddia etmişdir. Lakin millətləşmə ehtiyacı və istiqamətləri siyasi gündəmə gətirilmədi. Araşdırılan mövzu ilə bağlı ən diqqətədəyər hadisə Bütöv Azərbaycan Birliyinin (BAB) məramnaməsinin ortaya çıxması oldu. Bu sənədi 18 nəfərlik BAB məramnamə komissiyası hazırlamış, 2000. ilin mayında təşkilat üzvlərinin müzakirəsinə vermişdi.[6] Bu əhatəli sənəddə bir sıra nəzəri-ideoloji məsələlərlə yanaşı, millət və dövlət quruculuğu sürəcinin ayrı-ayrı sahələri də nəzərdən keçirilmişdir. Sənəddə millətləşmənin demokratikləşmə ilə birbaşa əlaqəsinin olması, onların bir-birini tamamlaması haqqında metodoloji əhəmiyyəti olan bir təsbit ortaya qoyulmuşdur: “Demokratikləşmə və millətləşmə bir-birindən ayrı təsəvvür edilə bilməz; onlar qoşa qanad olub bir-birlərini tamamlayırlar. Əgər demokratikləşmə yoxsa, millətləşmə də mümkün deyil və əksinə, millətləşmə yoxsa, demokratikləşmə də baş tutmaz.”[7] Burada milli kimliyin biçimlənməsində iştirak edən dil, tarix, mədəniyyət, vətən, ülkü (məfkurə) amilləri və Azərbaycanda bu sahələrdəki mövcud problemlərin çözüm yolları xüsusilə geniş işlənmişdir. Quzey Azərbaycan, Güney Azərbaycan və xaricdəki (diaspor) Türklüyün bütünləşməsinin mənəvi-mədəni, sosial-iqtisadi, siyasi-ideoloji yönlərini əks etdirən bölmə, xeyli dərəcədə Azərbaycan Türklüyü arasında millətləşmə sürəci mövzusu ilə üst-üstə düşür.[8] Ayrıca onu da vurğulamaq gərəkdir ki, BAB sədri Əbülfəz Elçibəyin Millətləşmə, Dövlətləşmə və Bütövləşmə şüarı[9] ideoloji həyata yeni təkan verdi, amma Elçibəyin vəfatı (avqust 2000) və BAB-ın fəaliyyətinin səngiməsindən sonra bu irəliləmə yarımçıq qaldı.
Beləliklə, indiki kosmopolit iqtidar və liberal müxalifət millət və millətçilikdən uzaq duraraq, millətləşmə sürəcində birbaşa iştirakdan çəkindi. Sonuc olaraq dövlət meydanda tək qaldı, onun gücünü dəngələyəcək amil – millət gərəkən enerjini ala bilmədi. Millətləşmə sürəci daha çox dövlət basqısını üstündən ataraq ağır-ağır irəliləmək məcburiyyətində qaldı.
Millətləşmənin harasındayıq?
Əli Bəy Hüseynzadə-Turan’ın millət doktrini (Türk qanlı, İslam imanlı, Firəng düşüncəli və qiyafəli olalım!) milləti sağlamlaşdırmaq və gəlişdirmək formuludur. Üstündən 116 il keçəndən sonra gəlin düşünək nə qədər sağlam millət olmuşuq və ya millətləşmə yolunda nə qədər irəliləyə bilmişik? 1905’dən sonrakı dramatık tarıxımızın 71 illik Sovet dönəmini və milli kimliyimizə vurulan yaralar mövzusunu keçək. Bağımsız dövlət həyatı yaşadığımız son 30 ilə baxaq.
Milli kimlik sahəsində dəyişiklik 1993’dən sonra yeni, ideal olmayan şərtlərdə özünə çətinliklə yol açmalı oldu.
Niyə Məhz Türk? başlıqlı məqaləmizdə də göstərdiyimiz kimi, etnik ad məsələsi heç bir millətdə Türklərdə olduğu qədər önəmsənməmişdir. Məzlum Türklərdə millətləşmə sürəcinin qarşısını almaq, ya da onu ləngitmək üçün Rusiya, İran və Çindəki hakim rejimlər ortaq adın istifadə edilməsinin qarşısını almağa çalışmış, onları bölüb parçalamaq üçün çeşidli boy adlarını millət adı olaraq sırımışlar. Əksinə, Türk milli aydınları da bu məsələnin üstünə getmiş, ortaq dəyər olaraq onu (Türk adını) qorumağa və yaymağa çalışmışlar. Bu hərəkat da doğasına uyğun olaraq Türkçülük hərəkatı adlanmışdır. Bu keşməkeşli tarix, Azərbaycanın timsalında daha aydın özünü göstərir. Bəlli yad dövlətlərin (Rusiya və İran) bir zamanlar sırıdığı ad və yaratdığı böhran indi də keçilməmiş, millətləşmə sürəci qarşısında ən önəmli maneə olaraq qalmışdır. Rusiya, İran və Çindəki yad hakimiyyətlərdə olduğu kimi bağımsız Azərbaycan Respublikası hakimiyyəti də bu məsələdə israrçı olaraq qalmaqdadır. [10]
Türk Dilli Ölkələr Əməkdaşlıq Şurasının VIII zirvəsində (noyabr 2021) birliyin adının nəhayət Türk Dövlətləri Təşkilatı şəklində dəyişdirilməsi və Azərbaycan rəhbərliyinin bu sürəcdə aktiv iştirakı; Azərbaycan Respublikasında Türk adına qoyulmuş tabunun sonunda qaldırılacağını labüd edir. Çünki özünü Türk dövləti olaraq görən bir dövlətin, millətinin Türk milləti olması gerçəkliyinə qarşı çıxması adi məntiqə tərs düşmüş olur.
Keçən dönəmdə ən həssas gəlişmə tarix şüuru sahəsində baş verdi. Milli hərəkat zamanı çox populyar olan Cümhuriyyət (1918-20) və mühacirət mövzuları sonrakı illərdə də çəkiciliyini saxladı. İntibah dövrünün fikir və əməl böyüklərindən xeyli hissəsinin əsərləri yenidən çap edildi. Bəzi qəzet və jurnalların transliterasiya edilib, yeni çapı gerçəkləşdi. Ancaq milli intibah dövrünün əski siyasi-ideoloji irsinin yenidən xalqa çatdırılması işi sonralar nisbətən səngidi.
Sovet tarixçiliyindən milli tarixçiliyə keçid sahəsində mühüm addımlar atıldı. 1990’da İqrar Əliyevin rəhbərliyi ilə çap olunmuş Azərbaycan Tarixi kitabı Azərbaycanı İranlı kimliyinin bir hissəsi kimi tanıtmağa xidmət etməkdə idisə, 1994’də Ziya Bünyadov və Yusif Yusifovun redaktəsi ilə çap edilmiş Azərbaycan Tarixi, Süleyman Əliyarlının redaktəsi ilə 1996’da işıq üzü görmüş Azərbaycan Tarixi (əski çaglardan 1870-ci ilə qədər) isə Türk kimliyi əsas alınaraq yazıldı. 1997-2003’lərdə çap olunmuş yeddi cildlik Azərbaycan Tarixi ən qədim çağlardan 2003’ə qədərki dönəmi əhatə edir və rəsmi tarixçiliyin son sözü sayılmaqdadır. Bu əsərin ilk üç cildi Sovet dönəmindəki tarix konsepsiyası əsasında hazırlandı (İqrar Əliyevin ümumi redaktəsində). Bu cildlər əski pan-İranist etnogenez və kimlik konsepti müdafiə etməkdədir. Çoxcildliyin son dörd cildində isə (1800-2003. illər arası) Sovet dövründə yasaqlanmış Türk-Erməni savaşları, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Türkiyə-Azərbaycan əlaqələri, Azərbaycan Türklərinin milli mücadiləsi, Çar və Sovet Rusiyasının Azərbaycanı işgal etməsi və sömürgə siyasətləri kimi mövzular da yer aldığından bu cildlər rəsmi tarixçilikdə yenilik olaraq dəyərləndirilməlidir.
Milli tarixçiliyin yaralı yeri olan etnogenez və kimlik məsələləri sonrakı illərdə diqqət mərkəzində qalmışdır. Sovet dövrünün yasaqlarından azad olmuş bu mövzularda yeni ciddi elmi əsərlər hazırlandı. Qədim dövrdə indiki Azərbaycan coğrafiyasında məskun olmuş Subar, Lulu, Qut, Kuman, Qamər, Saqa kimi tayfaların etnik mənsubiyyəti məsələsi yenidən araşdırma mövzusuna çevrildi. Albaniya və Alban tayfaları məsələsinə həsr edilmiş kitablar və məqalələr yazılıb çap edildi. Ən diqqətədəyər gəlişmələdən biri Altay nəzəriyyəsinə (əski Türklərin anayurdunun Altaylar olması və onların batıya doğru miqrasiyası) qarşı bir zamanlar populyar olmuş Ön Asiya nəzəriyyəsinə yeni nəfəsin verilməsi oldu.
Bizcə, Rus/Sovet və İran tarix mirasından qurtarmaq üçün milli tarixçiliyimiz ideologiyalaşmadan, siyasiləşmədən, coğrafiyaya aşırı bağlılıqdan, sistemsizlikdən (fokusun olmamasından), primordialist yanaşmadan, xaricə aşırı yönəlmədən qurtarmalı, müqayisəli analizi əsas araşdırma yöntəmləri arasına almalıdır.
Hər iki Azərbaycanda millət (və dövlət) quruculuğunu irəli aparmış onlarca şəxsiyyətimiz olmuşdur. Bu kişilər arasında 19 fikir və əməl böyüyümüz fərqlənir – hər şeydən öncə, örnək şəxsiyyət olmaları, örnək fikirlər irəli sürmələri ilə. Həsən Bəy Zərdabi, Şeyx Cəmaləddin Əsədabadi-Əfqani, Əli Mərdan Bəy Topçubaşı, Əli Bəy Hüseynzadə-Turan, Əhməd Bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Şeyx Məhəmməd Xiyabani, Fətəli Xan Xoyski, Həsən Bəy Ağayev, Nəsib Bəy Yusifbəyli, Üzeyir Hacıbəyli, Ceyhun Hacıbəyli, Mirzə Bala Məmmədzadə, Sadıq Aran, Seyid Cəfər Pişəvəri, Məhəmməd Tağı Zehtabi, Təbrizli Əli, Əbülfəz Elçibəy, Cavad Heyət bu sıralamada başda gələn görkəmli şəxsiyyətlərimizdir. Məhz onların sayəsində Azərbaycanın quzeyində Türk milləti və Azərbaycan Respublikası dövləti indiki halı ilə biçimlənmiş, güneyində isə milli hərəkat bugünkü səviyyəsinə çatmışdır. Bu şəxsiyyətləri birləşdirən ortaq keyfiyyətlər çoxdur: hamısı millətçidir, Türklük üçün mübarizə aparmışdır. Milli ideologiyanın tarixi də, bugünü də əsasını bu şəxsiyyətlərin fəaliyyəti ilə bağlıdır. Onlarsız milli fikir həyatını təsəvvür etmək belə çətindir. Bu şəxsiyyətlər millətin namusudur. Onları Quzeydə Sovet, Güneydə Pəhləvi və Xomeyni rejimləri gözdən salmağa çalışmış, onların böyüklüyünü danmışdır. İndiki və gələcək nəsillərimizə bu böyüklərimizi tanıtmalı, onların irsini üzə çıxartmalı və yaymalı, onlardan öyrənməliyik.
Millət quruculuğu dönəmini yaşayan toplumlar üçün tarixi qəhrəmanlar mövzusu önəmlidir. Bu sahədə Çar/Sovet və Pəhləvi/Xomeyni dönəmlərində olmazın təhriflər yapılmış, millət öz qəhrəmanlarından yadırğadılmış, yadlar qəhrəman kimi sırınmışdır. Hələ də tarixi qəhrəmanlar mövzusu ictimai fikirdə dartışılan mövzulardandır. Millət olmanın zəruri şərtlərindən biri – paylaşılan ortaq keçmiş bilinci bu sahədəki yetərsizliyin bir an öncə aradan qaldırılmasını tələb edir.
Belə bir ortamda Azərbaycan dövlətinin başçısının birinci (1918-20) və ikinci (1992-93) milli hakimiyyət dönəmləri, eləcə də milli hərəkat dönəmi haqqında mənfi xarakterli bəyanatları (‘İrəvanı Ermənilərə Milli Şura verdi’, ‘Hərəkat-filan olmayıb, SSRİ onsuz da dağılırdı’, ‘Prezıdentin kabinetində hər gün kolbasa-araq yeyib içirdilər’ kimi) toplumda birmənalı qarşılanmamışdır. Qurucu babalar, eləcə də Cümhuriyyət dönəmi mövzuları artıq qazanılmış davadır və milli dəyər olaraq alqılanmaqdadır.
Milli kimliklə bağlı digər sahələrdəki (etnonim, tarix şüuru, qurucu şəxsiyyətlər, tarixi qəhrəmanlar) düşündürücü durum, milli günlər üçün də keçərlidir. Millət və dövlət həyatının önəmli bir atributu olan rəsmi/milli günlər siyahısı yenidən dəyərləndirilməlidir. Millətlə dövlət arasındakı hazırki qopuqluğu aradan qaldırmaq qayəsiylə bu siyahıda köklü dəyişikliklərin aparılması arzu edilir. Milli simvollar sahəsindəki mövcud problemlər də bir ayrı mövzudur.[11]
Milli kimlik anlayışına daxil olan başqa komponentlərdə/biləşənlərdə (milli dil, dostlar-düşmənlər, din-məzhəb və s.) də durum təxminən eynidir.
Əli Bəy Hüseynzadə-Turan’ın millət doktrinindəki çağdaşlıq və İslam etiqadı məsələləri də xüsusi araştırılmalı, Nə qədər çağdaşıq, nə qədər əxlaqlıyıq? suallarına əsaslandırılmış cavablar tapılmalıdır. Bu suallara cavabları növbəti məqalələrimizə buraxaraq bir neçə qeydlə kifayətlənək. Modernizmin beşiyi Avropa çoxdan post-modern dəyərlər haqqında danışır, post-modernist dönəmin problemlərini müzakirə edir. Sabirsayağı ifadə etmiş olsaq, biz hələ modernizm nə olduğunu bilmirik. Təqlid yolu ilə bəzi modern dəyərləri aldıq, Firəng qiyafəli olduq, amma bu dəyərlərin mahiyyətindən xəbərimiz yoxdur. 1995 Anayasasında ifadə/düşüncə azadlığı məsələsi təsbit olunmuş (Maddə 47. Fikir və söz azadlığı), amma ailədən başlayaraq siyasətə qədər heç bir sahədə bunun (düşüncə və ifadə azadlığının) varlığına dözə bilmirik. Avropa modernizminin lokomotivi olan universitetlərə oxşar qurumlar var, amma ona, ayrılmaz atributu olan azad düşüncə haqqı tanınmadı… Bacarana can qurban prinsipinin keçərli olduğu toplumda əxlaqdan bəhs etmək əbəsdir. Halal və haram anlayışları gərəksiz bir gericilikdir deməklə modern düşüncəli olmaq mümkün deyildir. Yalanı, yaltaqlığı, rüşvəti, ədalətsizliyi, qəddarlığı, oğurluğu… norma sayan və ən azından bunlardan iyrənməyən bir toplum sağlam millət iddiasında olmamalıdır. Onun müalicəyə ehtiyacı vardır.
Beləliklə, 1993’dən sonra Azərbaycan Respublikasında millətləşmə sürəci mövzusunu yekunlaşdırarkən aşağıdakıları göstərmək məcburiyyətindəyik. İstiqlalının bərpasından 30 il keçməsinə baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasında milli kimlik problemlərinə aydınlıq gətirilmədi, bəzi sahələrdə o daha da qarışdırıldı. Azərbaycanlı coğrafi kimliyi ölkədə yerliçiliyin və tayfabazlığın qalmasında, hətta artmasında mühüm amillərdən biri oldu. Millət nədir sualına doğru-dürüst akademik və siyasi cavab verilmədi. Hakim siyasi elit bu dövrdə də millətinə yad gözlə baxmağa davam etdi, təhsil sistemi qarşısında duran milliləşmə və modernləşmə problemləri çözülmədi, ədəbiyyat və elm sahələri böhrandan çıxa bilmədi. Bu dövrdə də ortaq tarixi keçmiş şüuru və gələcəyə yönəlik paylaşılan milli məfkurə tam biçimlənməmiş qaldı. Azərbaycan Respublikasının bağımsızlığının gətirdiyi tarixi şans yetərincə dəyərləndirilmədi, millətlə dövlət bütünləşmədi.
Azərbaycanda millətləşmə sürəcinin və millət-dövlət münasibətlərininin özəlliklərini görmək üçün digər xalqlardakı eyni hadisə ilə müqayisəyə ehtiyac vardır. Avropada millətləşmə və millət-dövlətlərin yaranması qədim tarixə malikdir və ətraflı öyrənilmişdir. Mövzumuz gərəyi Avropa təcrübəsi haqqında yığcam bilgi vermək faydalı ola bilər.
Millət-dövlətin Avropa təcrübəsi
Avropada millət-dövlətlərin yaranması əsasən üç aşamadan keçmişdir. İlk millət-dövlətlər birinci aşamada İngiltərə, Niderland və Fransada yarandı. Bu sıraya araşdırıcılar bəzən İsveçi də aid edirlər.[12] Örnək olaraq Fransadakı millət-dövlət sürəcinə göz ataq.[13]
Fransada millət-dövlətin yaranması məsələsi həm tarixilik, həm də burada millət və dövlət quruculuğunun özünəməxsus yolla getməsi baxımından özəl diqqət tələb edir. Çağdaş Fransa zamanla çeşidli etnik qrupların yerləşdiyi ərazi olmuşdur. M.ö. 7. yüzildə buraya Orta Avropadan Kelt tayfaları (Fransızca: Celtes) köçmüş, buraya daha əvvəllər yerləşmiş əski İtaliya (İtalic), Breton, Aquitan (Basklar), İber, Liguria və əski Yunan tayfalarını özlərinə tabe etmişlər. Bu Keltlər arasında Qallar (Fransızcası Gailes, İngiliscəsi Gauls) və Belgae tayfaları sayca başqalarından daha çox idi. Antik qaynaqlarda bu ərazi əsasən Gallia, ya Celtica adlanırdı. Bu torpaqları m.ö. 58-51. illərdə məşhur Roma generalı (daha sonra konsulu) Julius Caesar işğal etdi və bir neçə yüzil o, Roma İmperiyasının tərkibində qaldı. Roma və Qal mədəniyyətləri və xalqlarının qarışması nəticəsində burada hibrid Qal-Roma mədəniyyəti yarandı. Qal dili Latınla qarışaraq Vulqar Latın adlanan bir dilə çevrildi. Roma İmperiyasının sonlarından başlanan üçüncü kütləvi miqrasiya buranın etnik mənzərəsinə mühüm özəlliklər gətirdi. Bu dəfə Germandilli Frank, Visigoth, Suebi, Saxon, Allemanni, Burgund tayfaları yerləşdilər və çağdaş Fransa, geniş ərazili Frank İmperiyasının (481-843) bir hissəsinə çevrildi. Yerli əhalinin danışdığı dil də Frankların adını aldı (la langue française). Daha sonra, 9. yüzildə başqa bir German tayfası olan Vikinqlər Skandinaviyadan Normandiyaya endilər (yerli etnik adları Norman). Bu arada bəzi Kelt tayfaları Britaniya adalarından gəlib çağdaş Fransanın quzey-batısındakı Brittany bölgəsinə yerləşdilər.
Fransa Krallığı dövründə (843-1792) modern dövlətin yaranması ilə yanaşı, onun etnik təmərküzləşmə sürəcinə təsiri önəmli ölçüdə artdı. Özəlliklə Yüzillik Savaş (1337-1453) və məzhəb savaşları (1562-98) etnik birliyin biçimlənməsi sürəcinə yön verdi. Yüzillik Savaş nəticəsində Fransa, əhalisinin yarısını itirdi, Normandiya əhalisinin dörddə üçü, Paris sakinlərinin isə üçdə ikisi qırıldı.[14] Bununla belə savaş etnik birlik duyğusunun yayılmasına təkan verdi. Savaşın yalnız Fransa və İngiltərə kralları arasında deyil, uyğun olaraq xalqlar arasında getdiyi düşüncəsi yayğın idi. İngiltərədə yayılmış şayiələrə görə, Fransa buranı işğal edib, İngilis dilini tamamilə aradan aparmağı planlaşdırıbmış. Halbuki savaşın gərəkdirdiyi düşmən alqısının təsiri altında İngiltərədə Norman işğalından sonra rəsmi dilə çevrilmiş Fransızcanın rolu durmadan azalmaqda idi. Artıq 1362’də İngiltərə parlamenti ilk dəfə İngiliscə çıxışla işinə başladı.[15] Fransada da anladılar ki, xarici işğalçıları vətənlərindən qovmaq üçün savaş vacibdir. Gənc kəndli qızı Jeanne d’Arc yalnız uğurlu savaşın deyil, həm də bütövlükdə etnik təmərküzləşmənin simvoluna çevrildi.
Fransada millət quruculuğu sürəcinə təsir edən o biri amil burada Reformasiyanın aşırı qanlı hadisələrlə müşayət edilməsi oldu. Fransa kralları Protestant hərəkatını lap başından əzməyə çalışdılar. Ancaq güclü müqavimətə rast gəldilər; yerli Protestantlar (Fransada onlara Huguenot deyirdilər) hətta bəzi şəhərləri ələ keçirə bilmişdilər. Bir neçə onil davam edən məzhəb savaşlarında 2-4 milyon adamın qətl edildiyi, təkcə Müqəddəs Bartholomew gecəsində Parisdə və əyalətlərdə 10 min adamın öldürüldüyü təxmin edilir. Bourbon sülaləsinin ilk kralı IV Henri’nin verdiyi Nantes sənədi ilə (Fransızcası l’Édit de Nantes) Protestantlara özəl ibadət və bərabər vətəndaşlıq haqları vəd edildi. Bundan sonra məzhəb savaşının xeyli dərəcədə səngiməsinə baxmayaraq, zaman-zaman məzhəb ziddiyyətləri yeni repressiyalara nədən oldu, bəzən hətta qanlı forma aldı. Fransada etnik birliyin varlığını təmin etmək üçün burada sonralar ən sərt formada sekulyarizmin tətbiqi gərəkli sayıldı.
Fransada modern dövlət quruculuğu İngiltərə və Niderlandda olduğundan fərqli yolla getdi. İngiltərədə parlamentli monarxiya, Niderlandda respublika idarəçiliyi quruldusa, Fransa, mütləq monarxiya yolunu seçdi. Birinci iki ölkədə siyasi cəhətdən fəal və maddi baxımdan varlı ticarət- sənaye təbəqələri öz hakimlərinin iqtidarını ölkə miqyasında məhdudlaşdırmağa çalışdılar və buna nail oldular. Onlar çağdaş anlamda demokratiya, ya dini azadlıq istəmirdilər, onlar təmsilçi hökumətlər qurdular, dini inanclar sahəsindəki fərqliliyi qanuni şəklə saldılar. Fransada isə monarxiya hər şeyin üstündə yer aldı. Kral yerli elitlərin arxasında durduğuna, onların maraqlarını qoruduğuna baxmayaraq, ölkə miqyasında İngilis Parlamenti kimi milli qurum yaranmasına imkan vermədi. Kardinal Richelieu’nin idarəçiliyi dövründə (1624-42) Fransa Avropanın ən qüdrətli dövlətinə çevrildi, onun raison d’état (dövlət marağı) prinsipinə əsaslanan gerçəkçi siyasəti sonunda monarxik hakimiyyəti gücləndirdi.[16] XIV Louis (Günəş Kral, 1643-1715) Avropada ən böyük ordunu qurdu, hərbi-dəniz donanması yaratdı və məzhəb ayrılığını basdırdı. Fransada mərkəzləşdirilmiş monarxiya modelinin ilk şüarı ‘tək kral, tək qanun, tək inanc’ idisə, XIV Louis, mütləqiyyətinin güclənməsindən sonra parlamentə müraciətində məşhur L’état c’est moi (Dövlət elə özüməm) ifadəsini işlətməyi lazım bilmişdi. Bu mütləq hakimiyyət aşağı-yuxarı 150 il, Fransız inqilabınadək ayaqda qala bildi.
1789. il Fransız inqilabı siyasət meydanından uzaqlaşdırılmış Fransız millətini tam onun mərkəzinə gətirdi. Bu inqilabla Fransızlar millət quruculuğu sahəsində xeyli məsafə qət etdiklərini sübut etdilər, məhz onun (millətin) hakimiyyətin yeganə qaynağı olduğu bəyan edildi. İnqilab gedişində qəbul edilmiş məşhur İnsanın və Vətəndaşın Haqları Bəyannaməsi birmənalı şəkildə təsbit etdi: “Suverenlik prinsipi yalnız Millətə məxsusdur; birbaşa ondan qaynaqlanmayan hakimiyyətə heç bir kəs, heç bir fərd sahib dura bilməz.” İnqilabın baş prinsipləri demokratik Azadlıq, sosial Bərabərlik və millı əsasda Qardaşlıq oldu.
Fransız millətinin inqilaba möhürünü basmasına baxmayaraq, millət quruculuğu sahəsində onun qarşısında hələ həll edilməmiş həssas problemlərin qaldığı aydın idi. Fransız dilinin dünyada mədəniyyət və diplomatiya dili olmasına, Avropanın hər yanında onun yuxarı sininflərin danışıq dilinə çevrilməsi hələ Fransanın özündə bu dilin vətəndaşların əksəriyyətinin danışıq dilinə çevrilməsi demək deyildi. Özəlliklə dini sahədə Latın dili öz çəkisini uzun əsrlər boyu qoruyub saxladı. 1789 Fransasında xalqın yalnız yüzdə əllisi Fransızca danışırdı, bunların da yalnız yüzdə on ikisi – on üçü ‘doğru-düzgün’ bir şəkildə (ədəbi dildə) danışa bilirdi.[17] Vahid siyasi millətin varlığının bəyan edilməsinə baxmayaraq, Fransa əhalisinin əksəriyyətinin etnik birliyi məsələsi inqilab zamanı, hətta ondan çox sonralar da müzakirə mövzusu olacaqdı. Elə 1789’da Sieyes soyadlı bir publisist yazdığı pamfletində çox əskidən işğal nəticəsində hələ də hakimiyyətdə olan zadəganların ‘axmaq təkəbbürünü’ qamçılayırdı. Üçüncü təbəqə, yəni adi vətəndaşlar, onun fikrinə görə, ancaq Qallardan ibarət idi. Bu o demək idi ki, Frank aristokratiyasının ağalığına son qoymaq, onları Alman meşələrinə geri göndərmək zamanı gəlib çatıbmış.[18] Eugen Weber’in faktlarla zəngin bir araşdırmasına görə, Qal-Frank ayrılığı heç zaman unudulmadı, Les Gaulois, nos ancetres (Qallar bizim atalarımızdır) şüarı həmişə populyar olmuşdur. Qal əsilli yazarlar Frankları işğalçı hesab etmişlər. Yazarın bu maraqlı məqaləsi aşağıdakı fikirlə bitir: ‘Bizim babalarımız [mövzusu] ola bilsin aradan gedir. Amma Fransada ölü həyat başqa yerlərdən daha çox yaşayır.’[19]
1789. il Fransız inqilabından sonra Avropada dövlət düzəninin yeganə prinsipi millət-dövlət oldu. Bu, yalnız milli hərəkatların qəbul etdiyi nəzəriyyələr üçün doğru deyildi, bu, nəzəriyyələri də aşıb keçdi. İtaliya inqilabının görkəmli xadimi Giuseppe Mazzini’nin sərrast ifadəsinə görə, millət-dövlət, millətlərə dayalı doğal dünya düzəninin qurulmasında yolgöstərən prinsipdir. Bu prinsip pozulsa, kültür millətləri ilə dövlətlərin identikliyinə/üst-üstə düşməsinə imkan verilməsə, xalqlar kin və hiddət içinə girəcəklər; kültür və dil baxımından homojen olan, amma çeşidli dövlətlər arasında bölünmüş xalqlar öz azadlıqlarını və kimliklərini itirərlər.[20] Fransa imperatoru III Napoleon 19. yüzildə millət-dövlət prinsipinə dəstək vermiş ilk Avropa lideri oldu. Onun fikrinə görə, xalqların arzularına uyğun olmadığı üçün Avropa kontinenti yeni, milli əsasda qurulmaqla 1815. il Vyana konqresindən sonra qurulmuş nizama son verə bilər.[21] Öz növbəsində 19. yüzilin başlarındakı liberal-demokratik milli hərəkatların azadlıq, demokratiya və parlamentli idarəçilik konseptləri yalnız millət-dövlətlərdə gerçəkləşə bilərdi. Onlar millət-dövlətləri konstitusiyalı demokratik düzənin sinonimi sayırdılar. Yeni milli hərəkatların qarşısında duran güclər də az deyildi. Çoxmillətli imperiyaların hökumətləri və kiçik dövlətlərin suveren hakimlərinin ixtiyarında güclü vasitələr vardı. Sülalələr, böyük torpaq sahibləri, məmurlar, ordular, ruhanilərin yuxarı təbəqəsi, heç də az önəmi olmayan universitetlərin əksəriyyəti mövcud durumu qorumaq üçün fədakarlığa hazır idilər.
Millət-dövlətlərin yaranmasının ikinci dalğası resorgimento millətçiliyi (İtalyanca dirçəliş anlamında) fonunda keçdi. Sürəcin coğrafi mərkəzi Orta və Güney Avropaya keçdi. İndiki İtaliya və Almaniyadakı uzun tarixi keçmişi olan kiçik dövlətlər vahid bir millət-dövlətdə birləşdilər. Örnək olaraq Almaniyanı ələ alaq.
Müqəddəs Roma İmperiyası, Fransız inqilabı və Napoleon savaşlarından sarsılan bir dövlət qurumu oldu. Başqa adı ilə Alman Millətinin Müqəddəs Roma İmperiyası kimi tanınan bu qurumda ən yuksək məqam formal olaraq Avstriya imperatoruna məxsus idi. Bununla belə irili-xırdalı 300-500 dövlət faktik olaraq müstəqil idi. 862’dən üzü bəri sürüb gələn bu imperiya 1806’da tarixə döndü. Hüquqi, inzibati və siyasi parçalanmaya baxmayaraq, keçmiş imperiyanın Almandilli ərazilərinin əhalisi ortaq dil, kültür və hüquq ənənələrinə sahib idilər və bu keyfiyyətlər Fransız inqilabından sonrakı savaşlar zamanı daha da önəm qazandı. Sosial və siyasi təşkilatlanmanın sülalə və mütləqiyyətçi modellərinə meydan oxuyan Avropa liberalizmi Almandilli torpaqların birləşməsi üçün intellektual baza yaratdı; bu liberalizmin Alman variantı burada ənənə, təhsil və dil birliyinin önəmini vurğulamaqda idi.
Gömrük birliyinin (Zollverein, 1834) yaranması və onun Alman Konfederasiyasının başqa dövlətlərini də içinə alması dövlərlərarası və dövlətdaxili rəqabəti azaltdı. Vyana Konqresindən sonra Avstriya Orta Avropada dominant gücə çevrildi. Ancaq elə Vyana Konqresində iştirak edən tərəflər Alman dövlətləri arasında Prussiya Krallığının, Avsriyanın liderliyini təhdid edə biləcək artan gücünü təxmin edə bilmədilər. Bu Alman dualizmi birləşmə problemi qarşısında iki həll yolunun olduğunu göstərdi: birisi kiçik Almaniya yolu (Avstriyasız Almaniya), obiri böyük Almaniya yolu (Avstriya ilə birlikdə Almaniya). Tarixçilər arasında Prussiyanın birinci naziri Otto von Bismarck’ın beynində 1866. ilin Quzey Alman Konfederasiyasının sərhədlərini başqa müstəqil Alman dövlətlərinin hesabına genişləndirməsi planının olması, ya da sadəcə Prussiya Krallığını gücləndirməsinin olması haqqında fikir ayrılıqları vardır. Hər halda mövcud şərtlər Bismarck’ın Realpolitik’inin uğur qazanması ilə yanaşı, 19. yüzildə siyasi, iqtisadi, hərbi və diplomatik münasibətlərin yenidən qurulması üçün ilk modern dönəm dövlətlərinin bir yerə yığılmasına gətirib çıxartdı. Danimarka və Fransız millətçiliyinə reaksiya Alman birliyi ideyasının ətə-qana dolmasına təkan verdi.
Regional savaşlarda (1864, 1866, 1870-71) Prussiyanın hərbi qələbələri ruh yüksəkliyi və qürur hissi yaratdı. Bu da siyasətçilərə birləşmə sürəcini irəli aparmaq imkanı verdi. Fransa-Prussiya savaşında Fransanın məğlub olmasından sonra 1871’in yanvarında Versal sarayında Alman dövlətlərinin başçıları toplanaraq, Prussiyanın kralını yeni Alman İmperiyasının kralı elan etdilər; federativ Alman dövlətinin yaranması sürəci formal olaraq başa çatdı; bu, həm də Alman dualizminin heç olmasa müvəqqəti olaraq gündəmdən düşməsi ilə sonuclandı. Ancaq gurultulu nitqlər, bayraqlar, səs-küylü kütləvi yığıncaqlar, ana yasa, siyasi cəhətdən yenidənqurma, Gömrük Birliyinin yeni variantının qəbulu hələ bir millətin formalaşması demək deyildi.[22]
Millət-dövlətin başlıca ünsürü aydın formulə edilmiş və gerçəkləşdirilmiş milli siyasət vasitəsilə milli mədəniyyətin inşa edilməsidir. Birləşmədən dərhal sonra, 1872-78’lərdə məhz Bismarck’ın təşəbbüsü ilə Kültür mübarizəsi (Kulturkampf) adlandırılan siyasət yeridildi. Bu siyasətin məqsədi Alman toplumunun özəlliklə dil, təhsil və din sahəsindəki ziddiyyətlərini aradan aparmaq idi. Yeni siyasət məktəblərdə standart proqramların qəbul edilməsini, şagirdlərdə ortaq keçmiş haqqında təsəvvürlərin yaradılmasını nəzərdə tuturdu. Friedrich Dahlmann (1785–1860), onun tələbəsi Heinrich von Treitschke (1834–1896), eləcə də Theodor Mommsen (1817–1903), Heinrich von Sybel (1817–1895) və başqa tarixçilərin əsərləri millət və milətçilik haqqında təsəvvürlərin və nəzəriyyələrin bitkinləşməsində önəmli rol oynadı. Təhsil sahəsində almanlaşdırma siyasətinin məqsədi Polşa və Danimarka azlıqlarına qarşı yönəlmişdi. Din sahəsində islahatlar Roma Katolik Kilsəsinin ölkədə nüfuzuna qarşı yönəlmiş, Jezuit, Frankiskan, Dominikan kimi dini ordenlərin qadağan edilməsi ölkədə məzhəb birliyini yaratmaq məqsədi daşımışdır. Bu tədbirlərə qarşı çıxan din xadimləri ciddi cəzalandırıldılar.
Alman siyasətçilərinin bir qismi üçün millət məfhumuna plüralist yanaşma xas deyildi; özəlliklə bu, Katoliklərlə yanaşı, Yəhudi azlığına münasibətdə də özünü göstərdi. Məhz bu xüsusiyyətinə görə Peter Alter Alman millətçiliyini inteqrativ, əslində, assimilyativ millətçilik sayır.[23] Böyük Alman sosioloqu Max Weber bu tip millətçiliyin gələcəkdə fəsadlarını hiss edirmiş kimi 1895’də yazırdı: “Biz anlamalıyıq ki, Almaniyanın birləşməsi ahıl yaşındakı bu millətin gənclərə xas eyş-işrət məclisində kef çəkməsi idi; kaş ki, bu olmayaydı, çünki bu, çox böyük israfçılıq oldu; kaş ki, bu, Alman təhdid siyasətinin qlobal miqyasda başlanğıcı deyil, sonucu olaydı.”[24]
Avropada millət-dövlətlərin yaranmasının üçüncü mərhələsi bu qitənin doğu-orta və güney-doğu bölgələrində 19. və 20. yüzilin başlarında ortaya çıxdı. Bu mərhələnin də özəlliyi onun kültürə dayalı millətlər konseptinin üstünlüyü şəraitində baş tutması oldu. İkinci özəllik isə nəhəng çoxmillətli imperiyalardan milli birliklərin ayrılması idi. Osmanlı İmperatorluğu Xristian güclərlə daimi savaşlar nəticəsində Balkanlardakı ərazilərini itirdi, Rusiya İmperiyası və Habsburq monarxiyasının zəifləməsi isə inqilabların və Birinci Dünya Savaşının nəticəsində baş verdi. Batı Avropada millət-dövlətlərin bir hissəsi isə böyük dinastik vahidlərdən qopmaqla yarandı. Bu bölgələrdəki xalqlar özlərini əsas etibarı ilə dil və etnik baxımdan hakim millətdən fərqli toplum saymışlar. Onlarda siyasi şüur, içində yer aldıqları dövlətin vasitəsi ilə yaranmadı. Bu şüur özünəməxsus milli ənənələrə yad olan və onları dağıdan düzənə etiraz dalğasında əmələ gəlmişdir.[25] 1830’da Yunanıstan Osmanlıdan, Belçika Birləşmiş Niderlanddan, 1878’də Rumıniya, Serbiya və Monteneqro Osmanlıdan, 1905’də Norveç İsveçdən, 1908’də Bolqarıstan və 1913’də Albaniya Osmanlıdan, 1917’də Finlandiya Rusiya İmperiyasından qopdu. 1918’də Polşa, Çexoslovakiya, Estoniya, Latviya, Litva, Serb, Xorvatiya və Sloven Krallığı (son üçü 1929’dan Yuqoslaviya) adlı yeni dövlətlər ortaya çıxdı. Yenə həmin ildə Ukrayna, Quzey Qafqaz, Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistanda yeni müstəqil dövlətlər meydana çıxdı (ancaq az sonra Sovet Rusiyası onları işğal etdi). 1922’də isə İrlandiya Böyük Britaniyadan bağımsızlığını qazana bildi.
Avropada millət-dövlətlərin yaranmasının sonuncu, dördüncü mərhələsi isə Soyuq Savaşın bitməsi və Sovet ittifaqı, Yuqoslaviya və Çexoslovakiyanın tarixə çevrilməsi ilə baş tutdu. Dünyanın başqa yerlərində, Asiya və Afrikada yeni bağımsız millət-dövlətlərin elan edilməsi isə əsasən 1960’larda Avropa müstəmləkə sisteminin dağılması dövrünə düşür. Ancaq ayrı-ayrı bölgələrdə bu sürəc davam etməkdədir və millət-dövlətlərin yaranması sürəcinin dünya miqyasında tamamlanması, hətta millət-dövlətlərin artıq ömrünü başa vurması haqqında fikirlər həqiqətə uyğun deyildir.[26] Məkan və zaman baxımından millət-dövlətlərin yaranması fərqli cəhətlərə malik olsa da, onlar ortaq özəlliklərə sahibdirlər.
Millət-dövlət anlayışı çoxmillətli dövlətlər, şəhər dövlətləri, imperiyalar, konfederasiyalar və başqa dövlət quruluşlarından fərqlənir, hətta onlara ziddir. Burada əsas fərqləndirici özəllik millət-dövlətdə bir millətlə bir dövlətin üst-üstə düşməsidir. Halbuki, məsələn, 18. yüzildə Avropada mövcud olmuş çoxetnoslu imperiyalarda – Avstriya İmperiyası, Fransa Krallığı, Macarıstan Krallığı, Rusiya İmperiyası, Osmanlı İmperiyası, Britaniya İmperiyası və kiçik dövlətlər haqqında bunu demək mümkün deyildir. Bu imperiyalar monarxiya idilər və kral, imperator, ya sultan tərəfindən idarə edilirdi. Bu dövlətlərin əhalisi çeşidli etnik qruplara bölünür, çeşidli dillərdə danışırdı. Adətən bu imperiyalarda bir etnik qrup hakim mövqeyə malik idi və onun dili rəsmi dövlət dili idi. Hakim sülalə adətən bu etnik qrupdan olurdu, ancaq intisna hallar da mümkün idi. Avropadakı kiçik dövlətlər (bizdəki xanlıqlar, bəyliklər kimi) etnik baxımdan mürəkkəb olmasalar da dinastik dövlətlər idi və bir xanədan ailəsi tərəfindən idarə edilirdi. Onların ərazisi sülalə nigahları vasitəsilə genişlənə bilərdi. Onlar bir qayda olaraq əlahiddə dilə və kültürə sahib deyildilər, ətrafdakı bölgədə də eyni dil və kültür yayğın idi.
Ənənəvi dövlətlərdən fərqli yeni millət-dövlətlərin meydana gəlməsi ilə durum dəyişdi. Sonuncunun yaranmasında ən mühüm amil 18. yüzil Avropasında durmadan yayılan xalq hakimiyyəti, ya milli hakimiyyət fikri oldu. Artıq kral ailəsi, ya zadəganların hakimiyyəti fikrinə qarşı çıxan görüşlər millətçi axın və fikirlərdə önəmli yer tutdu. Teokratik, ya aristokratik ünsürlər siyasi anlamda legitimliyin əsasını təşkil etmək keyfiyyətini sürətlə əldən verdilər. Hakimiyyətin qaynağının və sahibinin millət olması prinsipi bu millət-dövlətlərin birinci təməl ünsürü halına gəldi. Uyğun olaraq milli hakimiyyəti təmsil edən parlamentlər (ya milli məclislər, daha doğrusu – millət məclisləri) dövlətlərin anayasalarına görə ən üst qurum olaraq qəbul edildi.
Millət-dövlətlərin ikinci təməl ünsürü milli kimlikdir. Aşağı-yuxarı hər kəsin ortaq və tək bir üst kimliyə sahib olması, mənimsənmiş bir üst-kültür və yerləşmiş milli şüurdan ibarət olan bu milli kimlik nə qədər sağlam qurula bilərsə, millətləşmə o qədər təmin ediləcək, siyasi və ictimai sistem o qədər problemsiz işləyə biləcəkdir. Bu səbəbdən də millət-dövlətlər üçün millətləşmə sahəsində yürüdülən siyasətlər; etnik, dini, regional alt kimlikləri milli kültür qazanında əritmək; yeganə bağlılıq nöqtəsi olaraq vətəndaşın milləti görməsini təmin etmək çox önəmlidir. Vətəndaşların özlərini millətlə eyniləşdirməsi səviyyəsini artırmaq üçün milli marşlar (himnlər), paytaxtlar, tarixi abidələr, bayraqlar, armalar, tarixdəki zəfərlər və qəhramanlar, təbiət gözəllikləri kimi simvollar dövlətlərin kimlik siyasətlərində istifadə edilməkdədir. Ortaq ədəbi dilin, ortaq tarix düşüncəsinin, milli təhsil sisteminin yaradılması millət-dövlətlərin vaz keçəmədikləri işlərdəndir. Millət-dövlətlərin qurulduğu dövrdə Fransada əhalinin yalnız az bir hissəsinin ortaq dildə danışa bildikləri haqqında tarixi fakta diqqət çəkmişdik. Bir neçə onildən sonra bu ölkənin əksər əhalisinin artıq ortaq ədəbi dildə danışdığı bildirilir. Dövlətin yürütdüyü bu siyasət nəticəsində 1920’lərdə artıq Fransanın batısında və güneyində də Fransızca danışıldığı bildirilir.[27]
Araşdırmaçılar bu iki təməl ünsürlə (milli hakimiyyət və milli kimlik) yanaşı, millət-dövlətlərin üç ortaq qurucu özəlliklərindən (ölkə, siyasi və idari bütünlük) də söz etməkdədirlər. Millət-dövlətlərdə millət kimi ölkənin də bölünməzliyi prinsipi vacibdir. Millətçilik ölkə torpaqlarını dəyər yuklü bir qavram (vətən) halına gətirərək bir qayda olaraq onu müqəddəsləşdirir. Vətən və sərhəd anlayışları bütünləşərək özəl bir anlam ifadə etməyə başlayır. Ölkə sərhədləri içində mərkəzi hakimiyyətdən ayrı və ona bərabər olan hakimiyyət adacıqlarına millət-dövlətlərdə müsbət yanaşılmaz. Millət-dövlətlərdə ölkə torpaqları dəqiq müəyyən edilmiş, müqəddəs bir mahiyyət daşıyan, sədaqət ünsürü vəsfinə sahib və üzərində tək bir legitim hakimiyyətin olduğu bir ərazini ifadə etməkdədir.
Birlik və bütünlük içində bir topluluq (birlik) qurmaq üçün millət-dövlət, kültür bütünlüyünün yanında siyasi bütünlüyü də yaratmalıdır. Başqa sözlə, millət-dövlətlər toplumu ortaq bir siyasi kültür ətrafında bütünləşdirməkdə, bir siyasi topluluq halına gətirməkdə də maraqlıdır. Bu siyasi bütünlük ölkədə tək bir siyasi hakimiyyətin varlığını, siyasi iradənin bir mərkəzdə toplanmasını, ya da bu mərkəzdən paylanmasını, hər yerdə eyni qanunların keçərli və bərabər olmasını ehtiva edir. Siyasi bütünlük əsasən vətəndaşlıq bağı deyilən, fərdlə dövlət arasındakı hüquqi bağla təmin edilməkdədir.
Millət-dövlətin üçüncü qurucu özəlliyi idari bütünlükdür, yəni bir mərkəzi hökumət ətrafında təşkilatlanan idari və siyasi vahidlərin var olmasıdır. Milli hakimiyyət prinsipindən qaynaqlanan tək bir hökumətin varlığı, bu hökümətdən qaynaqlanan eyni tipli, güclü və təsirli bir idari təşklatlanmanın ölkə miqyasında mövcudluğu önəmli bir millətləşmə vasitəsi sayılmaqdadır.[28]
Sonuc yerinə: Çıxmazdan çıxış
Avropadakı millətləşmə sürəcini və millət-dövlətlərin özəlliklərini Azərbaycan Respublikasındakı mövcud durumla qarşılaşdırsaq, aşağıdakı sonuçlara varmış oluruq.
Azərbaycan Respublikasının millət-dövlətə dönüşməsinin alternativi yoxdur. Bu, təbii-tarixi bir sürəcdir, onun qarşısında yer almaq uğursuzluğa məhkum olmaq deməkdir.
Azərbaycanda millət-dövlətin yaranmasının birinci şərti milli hakimiyyətin şəkillənməsidir. Bu da milli iradənin daim ayaqda qalması, iqtidarın adil və azad seçki vasitəsilə millətindən kut alması deməkdir. Milli hakimiyyətin olmazsa olmazlarından biri milləti təmsil edən gerçək Millət Məclisinin varlığı, hakimiyyət qolları arasında onun üstün mövqeyə malik olmasıdır.
Milli kimlik problemlərini çözə bilməmiş bir topluluq hələ millətləşmə yolunda çox irəliləmək zorundadır. Quzey Azərbaycanda Türklüyün millət əzmini ortaya qoymasından yüz ildən artıq bir zaman keçmişdir. Sovet rejimi hələ tam şəkillənməmiş milli kimliyimizi istədiyi şəkildə dəyişdirə bildi. Bağımsız Azərbaycan Respublikası dövləti bir çox hallarda problemlərin çözülməsinə deyil, Sovet mirasını daha da gücləndirməyə çalışdı, millətlə dövlət arasında yeni qopuqluq yarandı.
Bəzi iqtidar nümayəndələrinin dövləti millətə qarşı qoyması, bu qarşıqoymada ağılalmaz ideoloji-fikir gimnastikasına baş vurması faydasız məşğuliyyətdir. Anlamaq və anlatmaq lazımdır: əski Azərbaycançılığı təhrif edib, Türkçülüyə qarşı qoymaq əbəsdir. Çünki Azərbaycançılıq – Türkçülüyün siyasi proqramıdır.
Deyilən qopuqluğu aradan qaldırmaq üçün dövlətin milliləşməsi gərəkdir və enində sonunda bu baş verəcək. Dövlətin milli kimlik məsələlərinə üstün fəaliyyət istiqaməti kimi yanaşması gərəkdir. Məhz bu əsasda dövlətin də, millətin də güclənməsi, milli birliyin yaranması labüddür.
Son Qarabağ Savaşında millət dövlətinə sahib çıxdı. Çünki dövlət millət yoluna çıxdı, ölkənin bölünməzliyini təmin etmək üçün əzm göstərdi. Ancaq savaşdan sonrakı dönəmdə bu birliyi görmək üçün aşırı optimist olmaq gərəkdir. Ölkənin bölünməzliyi problemi çözülmədən ‘Qarabağ məsələsi həll edilmişdir’, ‘ərazı bütövlüyü təmin edilmişdir’ demək milləti və milli iradəni yox saymaqdır. Millət-dövlətin varlığının başqa önəmli şərti olan siyasi və idari bütünlük də Qarabağ məsələsi tam çözülmədən, ölkədə işdə demokratik hakimiyyət qurulmadan mümkün görünmür.
[1] Görkəmli fikir adamı Prof. Dr. İskender Öksüz ‘nation-state’i millət dövləti olaraq tərcümə edir. İngiliscə olduğu kimi tire işarəsilə vermək bizə daha məntiqli gəlir. Bu işarə (-) iki anlayışın bir-birini tamamladığını, iç-içə olduğunu göstərir.
[2] Mövcud yazı qaydaları Sovet dönəmində qəbul edilmiş, Rus dilinin özəlliklərinə əsaslanmışdır. Yazı dilimiz bu standartlara uymaq zorunda deyildir.
[3] Ayrıntılı bilgi üçün özünüz baxa bilərsiniz:
https://freedomhouse.org/sites/default/files/2020-04/05062020_FH_NIT2020_vfinal.pdf
[4] Ramiz Mehdiyev, ‘Türkçülük tarixin gözü ilə, yaxud milli ideya əsrlərin qovşağında’, Xalq qəzeti, 14, 15, 17, 18 sentyabr 1993.
[5] “Müsavatın etnik siyasət konsepsiyasının əsasları”, Yeni Müsavat, 03. 08.1995.
[6] Bütöv Azərbaycan Birliyinin (BAB) Məramnaməsi, Bakı: BAB Məramnamə Komissiyası, 2004.
[7] Yenə orada, s. 31.
[8] Yenə orada, s. 180-230.
[9] Bu şüar bəzən Dövlətləşmə, Millətləşmə və Bütövləşmə şəklində ifadə edilir. Bizcə, yanlışdır. Çünki millət altqurumdur (bazisdir), onun üstün və yetərsiz tərəfləri üstqurumun enində sonunda keyfiyyətini müəyyən edir/bəlirləyir.
[10] https://turkcudusuncebirliyi.com/detail?id=2
[11] Baxın: https://turkcudusuncebirliyi.com/detail?id=8
[12] Peter Alter, Nationalism, London etc: Edward Arnold, 1994, pp. 70-74. Anthony D. Smith bu sıralamanı belə müəyyən edir: İngiltərə, Fransa, İspaniya, Hollandiya, İsveç və Rusiya (Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations, Oxford: Basil Blackwell, 1986, p. 138).
[13] İngiltərə, Niderland, İsveç, eləcə də İtaliya və Almaniyada millətləşmə sürəci haqqında bizim kitabda uyğun bölüm vardır. Baxın: Nesib Nesibli, Azerbaycan Tarihi. Millet, Devlet ve Siyaset, Ankara: Altınordu, 2019, s. 47-59.
[14] Emmanuel Le Roy Ladurie, The French peasantry, 1450–1660, Berkeley and LA: University of California Press, 1987, p. 32.
[15] Geniş bilgi almaq üçün baxın: Urban T. Holmes, Jr, Alexander H. Schutz, A History of the French Language, Columbus, OH: Harold L. Hedrick, 1948, p. 61.
[16] Baxın: Henry Kissinger, Diplomacy, New York etc.: Simon & Schuster Paperbacks, 1994, Chapter three.
[17] Eric J. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780: Programme, Myth and Reality, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, p. 60.
[18] Eugen Weber, ‘Gauls versus Franks: Conflict and Nationalism’, Robert Tombs (ed.), Nationhood and Nationalism in France. From Boulangism to the Great War. 1889-1918, London and New York: Routledge, 1991, p. 9.
[19] Yenə orada, p. 19.
[20] Alıntı: Peter Alter, Nationalism, p. 67.
[21] Yenə orada.
[22] David Blackbourn, The Long Nineteenth Century: A History of Germany, 1780–1918, New York: Oxford University Press, 1998, pp. 240-290.
[23] Peter Alter, Nationalism, pp. 26-38.
[24] Yenə orada, p. 28-29.
[25] Yenə orada, p. 71.
[26] Bu fikirlər haqqında, məsələn, baxın: Jean-Marie Guehenno, End of the Nation-State, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1993; Kenichi Ohmae, The End of the Nation State.The Rise of Regional Economies, New York City:Harper Collins Publishers, 1995.
[27] Köksal Şahin, Küreselleşme Tartışmaları İşığında Ulus-Devlet, İstanbul: İlgi, kültür, sanat, 2007, s. 144.
[28] Yenə orada, s. 148.
